خطر اصلی مکانیسم ماشه اجماع سیاسی علیه ایران است

بامداد جنوب – مریم خوئینی

مکانیسم ماشه که به انگلیسی به آن Snapback Mechanism می‌گویند یکی از بندهای مندرج در قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل است که به دنبال توافق برجام در سال ۲۰۱۵ تصویب شد.

این مکانیسم به کشورهای عضو برجام اجازه می‌دهد که در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، تحریم‌های سازمان ملل که پیش از برجام علیه ایران وضع شده بودند، به طور خودکار و بدون امکان وتو بازگردند. «بدون امکان وتو» بودن، دلیل اصلی لقب مکانیسم ماشه است؛ چون به محض فعال شدن، مثل ماشه اسلحه، راه بازگشتی ندارد.

این روزها زمزمه‌هایی درباره تلاش اروپایی‌ها برای اجرای مکانیسم ماشه شنیده می‌شود. سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه کشورمان چند روز پیش در واکنش به این تلاش‌ها خطاب به اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی اعلام کرد که از سیاست‌ فرسوده تهدید و فشار، از جمله تهدید به اجرای سازوکار «اسنپ بک» که فاقد هرگونه مبنای اخلاقی و حقوقی برای آن هستند، دست بردارند.

دکتر مجید دهقانیان مدرس دانشگاه و پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک در همین زمینه در گفتگو با بامدادجنوب، می‌گوید: صادقانه باید گفت که مکانیسم ماشه از ابتدا هم برای ما خوش‌یمن نبود. این بند، یک‌طرفه‌ترین ابزار در دل یک توافق چندجانبه بود که به غرب اجازه می‌دهد با ادعای نقض تعهدات همه تحریم‌های گذشته را بازگرداند، بدون اینکه نیاز به اجماع یا رأی‌گیری داشته باشد. به نظر من واقعیت این است که مکانیسم ماشه بیش از آن‌که ضمانتی برای تعهدات طرفین باشد، ابزار بازدارندگی و فشار یک‌سویه علیه ایران بود آن هم در زمانی که گفت‌وگو و اعتمادسازی باید در اولویت باشد،

وی با بیان اینکه مدتی است برخی مقامات اروپایی ـ به‌ویژه از سوی فرانسه، آلمان و انگلستان ـ دوباره سخن از امکان فعال‌سازی مکانیسم ماشه به میان آورده‌اند، ادامه می‌دهد: این مکانیسم که ذیل برجام تعریف شده، به کشورهایی که طرف توافق هستند اجازه می‌دهد در صورت «عدم پایبندی اساسی» یک عضو (در اینجا ایران)، روندی را آغاز کنند که در نهایت به بازگشت تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل منجر می‌شود. این سخنان اروپایی‌ها بیشتر در واکنش یکطرفه به کاهش تعهدات هسته‌ای ایران و گام‌های فنی در زمینه غنی‌سازی و فعالیت‌های هسته‌ای مطرح شده است هرچند اروپایی‌ها بارها تاکید کرده‌اند که خواهان مرگ کامل برجام نیستند اما در عمل کار چندانی هم انجام ندادند بنابراین چنین تهدیدهایی نشان می‌دهد آنها همچنان مایل نیستند رویه غلط خود را اصلاح کنند و گزینه فشار را بر دیپلماسی ترجیح می‌دهند.

با چاشنی قدرت اجازه ندهیم فضای مذاکرات بسته شود

این پژوهشگر بوشهری در پاسخ به این سوال چگونه می‌توان از به‌کارگیری مکانیسم ماشه جلوگیری کرد؟ گفت: هرچند فعالسازی مکانیسم ماشه را تقریبا قطعی می‌دانم اما به نظرم مهم‌ترین راه جلوگیری از فعال شدن این مکانیسم، مدیریت دیپلماسی چندجانبه با اروپا و احیای فضاهای گفتگو و شفاف‌سازی آنان با رویکردی نو در پرونده هسته‌ای است؛ زیرا ما بارها ثابت کردیم که اهل مذاکره‌ایم. ما باید ضمن حفظ خطوط قرمز خود، این بار با چاشنی قدرت اجازه ندهیم که فضای مذاکراتی کاملاً بسته شود و طرف مقابل بهانه حقوقی و رسانه‌ای برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه پیدا کند. از سوی دیگر، ایجاد اجماع سیاسی میان کشورهای همسو (مانند روسیه و چین) در خنثی‌سازی تلاش غرب ممکن است موثر باشد. باید تاکید کنیم که خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ در عمل، اساس حقوقی مکانیسم ماشه را مخدوش کرده و بازگشت یک‌جانبه به تحریم‌ها بدون اجماع جهانی، مشروعیت لازم را ندارد. به هرحال باید بپذیریم احتمال فعال‌ شدن مکانیسم ماشه زیاد است.

فعال‌سازی مکانیسم ماشه بیشتر بعُد نمادین دارد

دهقانیان در پاسخ به این سوال در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه، چه پیامدهایی متوجه ایران خواهد شد؟ بیان کرد: همان طور که می‌دانید اگر مکانیسم ماشه فعال شود، به‌طور خودکار تمامی تحریم‌های بین‌المللی سازمان ملل که پیش از برجام وجود داشتند، دوباره برقرار خواهند شد از جمله محدودیت‌های تسلیحاتی، ممنوعیت معاملات مالی و بانکی بین‌المللی و…، اما واقعیت این است که در شرایط فعلی که بخش عمده این تحریم‌ها در قالب فشارهای حداکثری آمریکا همچنان برقرار است به نظرم فعال‌سازی مکانیسم ماشه بیشتر بعُد نمادین و روانی خواهد داشت تا یک تغییر واقعی. با این حال از نظر حقوقی، این مکانیسم می‌تواند فضا را برای اجماع جهانی علیه ایران فراهم کند، مشروعیت اقدامات فشار اقتصادی را افزایش دهد و وضعیت ایران را از نظر بین‌المللی پیچیده‌تر کند و به تعبیری دیگر خطر اصلی مکانیسم ماشه صرفاً در بازگشت تحریم‌ها نیست بلکه در بازگشت اجماع سیاسی بین‌المللی علیه ایران است. اجماعی که در دوران ترامپ شکسته شده بود و اکنون می‌تواند دوباره احیا شود اگر مدیریت هوشمندانه‌ای صورت نگیرد و با قدرت از این فرصت استفاده نکرد.