نگذارید ثبت جهانی سیراف ناممکن شود!

بامداد جنوب_الهام بهروزی

سیراف نامی شناخته‌شده در جغرافیای زیستی و اقتصادی جنوب ایران محسوب می‌شود؛ چراکه این بندر از پررونق‌ترین بنادر تجاری جهان در قرن اولیه اسلامی و مبدأا راه آبی ابریشم در دوره ساسانیان بوده است، امروزه صرفا به نامی پرطمطراق در پس ساخت و سازهای مدرن و بی‌ربط با پیشینه تاریخی و سیمای باستانی‌اش تقلیل یافته است. این وضعیت، یک فاجعه‌ خاموش در حوزه مدیریت میراث فرهنگی است؛ چراکه بسیاری از محوطه‌های باستانی و بناها و آثار تاریخی آن در تهدید جدی بی‌فکری و سوءمدیریت متولیان شهر و بی‌مبالاتی عمومی قرار دارند. این بندر که زمانی نبض اقتصاد دریایی ایران بود و میزبان بازرگانانی از نقاط دور و نزدیک آسیا و آفریقا، اکنون در سایه‌ غفلت، شاهد زوال لایه‌های هویتی خود است.

این افول، نه فقط یک مسئله‌ معماری، بلکه پاک‌کننده حافظه‌ تاریخی- اقتصادی این شهر باستانی است. این در حالی است که سیراف باستانی با سازه‌های آبی منحصربه‌فرد و پیچیده و خانه‌های اعیانی چندطبقه که هر کدام قصه‌ رونق تجارت را زمزمه می‌کردند، الگویی از معماری تاب‌آور و سازگار با محیط بود. متأسفانه این دستاورد مهندسی و فرهنگی، در مواجهه با توسعه‌ شتاب‌زده‌ی امروزی، به حاشیه رانده شده تا جایی که اکنون خطر تبدیل شدن به یک «منطقه‌ باستانی فراموش‌شده» به جای «بندر تاریخی زنده» هر لحظه افزایش می‌یابد.

به گفته کارشناسان شهرسازی، هم‌اکنون احیای سیراف نیازمند یک بازنگری بنیادین در رویکرد مدیریتی است؛ رویکردی که توسعه را نه در تضاد، بلکه در هماهنگی و احترام به لایه‌های تاریخی و میراث فرهنگی غنی آن جست‌وجو کند تا این شهر، بار دیگر اعتبار تاریخی خود را بازیابد و از نامی پرطمطراق به مکان تاریخی زنده و پویا تبدیل شود.

در این باره یک کارشناس ارشد شهرسازی با تاکید بر لزوم حفظ بافتار و ساختار تاریخی سیراف در ساخت‌وسازهای کنونی این شهر باستانی به بامداد جنوب گفت: از منظر تخصصی طراحی شهری و مرمت منظر، حفظ بافت تاریخی شهرهایی نظیر سیراف یک انتخاب فرهنگی نیست، بلکه یک ضرورت اقتصادی و هویتی است. توسعه‌ شهری در مکان‌هایی با چنین عمق تاریخی، نیازمند اجرای دقیق یک مدل «توسعه‌ هم‌افزا» است، نه توسعه‌ مخرب و بی‌قاعده.

صادق بیروتی با بیان اینکه ساخت‌وسازهای مدرن در سیراف که فاقد هرگونه ضابطه و تعهد به الگوی کالبدی پیشین این شهر باستانی هستند، نه تنها ارزش میراثی این شهر را خدشه‌دار کرده، بلکه به طور معکوس عمل کرده‌است، افزود: این امر منجر به حذف سیمای باستانی و در نتیجه تهدیدی برای گردشگری این شهر شده است؛ چراکه گردشگر آگاه امروز به دنبال اصالت و تجربه سفر به شهرهای تاریخی است؛ تقلید سطحی یا مدفون شدن محوطه‌های باستانی و از بین رفتن منظر تاریخیشهر در پی ساخت‌وسازهای بدون قاعده در سیراف کنونی که هیچ پیوندی با پیشینه تاریخی این بندر کهن ندارند، این شهر را به یک شهر معمولی و نوساخته‌شده تقلیل داده است.

وی تاکید کرد: بی‌شک تخریب هویت بصری سیراف به واسطه ساخت‌وسازهای ضابطه‌گریز، در واقع به معنای پاک کردن بخش مهمی از اسناد زنده این شهر در حوزه تجارت دریایی و تاریخ جنوب و خلیج فارس است. ما با این کار، نه تنها سرمایه‌های تمدنی خود را از دست می‌دهیم، بلکه یک مزیت رقابتی پایدار در اکوتوریسم و گردشگری فرهنگی را عمداً نابود می‌کنیم. بنابراین هرگونه مداخله‌ کالبدی در سیراف باید با سخت‌گیرانه‌ترین ضوابط منظر شهری و با هدف احیای روایت صورت گیرد تا نه تنها گردشگران، بلکه آیندگان این منطقه بتوانند بر کرانه‌ خلیج فارس، تجربه‌ ملموس و ژرفی از نقش بی‌بدیل تمدن سیراف را در تجارت جهانی با تمام ابهتش دریافت کنند.

بیروتی با انتقاد از بی‌توجهی متولیان شهری به ماهیت تاریخی و هویت فرهنگی سیراف در توسعه شهری تاکید کرد: متاسفانه بی‌توجهی متولیان شهری به ماهیت تاریخی و هویت فرهنگی سیراف در توسعه شهری، عین نادیده گرفتن سرمایه‌ ملی است. به عقیده من، توسعه‌ شهری که میراث را در حاشیه قرار دهد، محکوم به پوچی است.

وی با تاکید بر اینکه تداوم این رویه می‌تواند در کند شدن جهانی شدن سیراف بسیار تاثیرگذار باشد، گفت: یادمان نرود که سیراف تنها یک بندر باستانی نیست، بلکه این شهر یک «برند هویتی» برای کل تمدنی است که در خلیج فارس جریان داشته و دارد. بنابراین وقتی در توسعه‌ شهری، میان سازه‌های جدید و اصالت بافت تاریخی هیچ‌گونه دیالوگ فرهنگی برقرار نمی‌شود، عملا سیگنال اشتباهی به جهان مخابره می‌کنیم: سیگنال اهمیت ندادن به ریشه‌ها و هویت‌ها!

بیروتی، ساخت‌و سازهای بدون قاعده و مطالعه کنونی این شهر را که بی‌توجه به هویت تاریخی آن صورت گرفته است، از منظر شهرسازی یک خطای ساختاری است؛ البته این خطا، ریشه‌ای‌تر از آن است که با چند مجوز اصلاح شود؛ این یک نارسایی در سیستم برنامه‌ریزی کلان است.

این کارشناس شهرسازی تاکید کرد: یک شهر تاریخی مانند سیراف باید مثل یک کتاب ارزشمند نگهداری شود که هر فصل آن، با زبانی امروزی اما با حفظ همان خط اصلی، برای نسل بعد قابل خوانش باشد؛ اما آنچه امروزه در سیراف مشاهده می‌شود، حذف فصل‌های مهم کتاب و جایگزینی آن‌ها با صفحات سفید است. این امر، قدرت استنادپذیری نسل‌های آینده را به عظمت گذشته‌شان به شدت تضعیف می‌کند. بی‌شک با ادامه این فرایند، نسل بعد به جای ابهت تاریخی، تنها یک معمای شهری خنثی و امروزی خواهد دید.

بیروتی با بیان اینکه آنچه امروز از توسعه شهری در سیراف می‌بینیم، در واقع «توسعه‌ تهاجمی» است، نه توسعه‌ هوشمند، یادآور شد: هنگامی که زیرساخت‌های شهری، بدون در نظر گرفتن ظرفیت تاریخی منطقه طراحی و اجرا می‌شوند، پایداری شهر در برابر نوسانات فرهنگی و اقتصادی آینده را از بین می‌بریم. سیراف نباید صرفاً برای جذب گردشگر روزمره ساخته شود؛ بلکه باید برای حفظ هویت خود و جهانی شدن میراث گرانبها و ارزشمندی که در خود جای داده، بازسازی و بازآفرینی شود. توسعه‌ بدون درک اهمیت این میراث فاخر، تنها به فرسایش تدریجی تمدن غنی و هویت فرهنگی این بندر باستانی منجر می‌شود که درمان آن از مرمت و باززنده‌سازی محوطه‌ها و آثار باستانی به مراتب دشوارتر خواهد بود.

این کارشناس شهرسازی و معماری با اشاره به اینکه در طراحی شهری سیراف، ما موظف بودیم که ماهیت فرهنگی و باستانی این شهر را با بازتعریف یک الگوی ساخت‌وساز همخوان تداعی کنیم، تاکید کرد: این یک انتخاب تزئینی نیست؛ بلکه یک شرط اکید برای ثبت جهانی شهرهای باستانی است. هویت تاریخی و وجه باستانی سیراف، در حال حاضر تنها رد پایی ملموس در سازه‌های آبی دره‌لیر دارد که باید همچون یک سند مقدس مورد حفاظت قرار گیرد.

وی با بیان اینکه متأسفانه امروز شاهد هستیم که منظر تاریخی مسجد جامع این بندر کهن به دلیل ساخت‌وسازهای غیراصولی کاملا نادیده گرفته شده است؛ حال باید پرسید که مقصر کیست؟، تصریح کرد: بی‌شک در نگاه اول، بی‌توجهی آشکار متولیان شهری به این موضوع محوری قابل مشاهده است. گویی در تصمیم‌گیری‌های کنونی، هیچ اعتقادی به حفظ ساختار و بافتار تاریخی سیراف وجود ندارد. این در حالی است که در جهان، شهرهایی مانند «بث» در انگلستان یا «ادینبرو» در اسکاتلند و حتی «یزد» خودمان، نشان داده‌اند که چگونه حفظ دقیق بافت تاریخی و هویت‌مند می‌تواند شهر را به یک قطب توسعه پایدار گردشگری تبدیل کند. آن‌ها با احترام به گذشته و تاریخ، آینده‌ اقتصادی خود را تضمین کرده‌اند.

بیروتی یادآور شد: سیراف با این پتانسیل منحصربه‌فرد و پیشینه تاریخی چرا باید قربانی بدسلیقگی مدیریتی و بی‌اعتقادی متولیان شهری به توسعه هوشمند و اصولی قرار بگیرد و این‌گونه پرونده ثبت جهانی آن در خطر تهدید قرار بگیرد؟ بیم آن می‌رود که این کوتاهی مدیریتی به قیمت از دست رفتن بخشی از سند هویت تاریخی این شهر تمام شود!

این کارشناس شهرسازی در خصوص اینکه مردم این شهر چگونه می‌توانند به حفظ هویت شهری و معماری کهن آن کمک کنند، گفت: طبیعتا مردم سیراف بایستی بیش از پیش به ارزش میراث تاریخی شهر خود واقف باشند؛ چراکه ساخت‌وسازها تنها با مجوز شکل نمی‌گیرند، بلکه با آگاهی شکل می‌گیرند. وقتی نگاه مردم به بافت تاریخی بی‌تفاوت باشد، هیچ طرحی حتی اگر از سوی نهادهای شهری هم تدوین شود، نمی‌تواند روح تاریخی این بندر کهن را بازگرداند.

به گفته وی، شهرداری می‌تواند با تعریف طرح‌های تشویقی هوشمندانه، شهروندان را به استفاده از الگوهای الهام‌گرفته از معماری بومی سیراف در نمای خانه‌های خود ترغیب کند؛ این اقدام نه‌تنها چهره شهر را از ناهمگونی‌های کالبدی کنونی نجات می‌دهد، بلکه به بازآفرینی هویت بصری بندری می‌انجامد که روزگاری مروارید خلیج فارس بوده است.

بیروتی با رد این تصویر رایج که صرفا اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وظیفه بازآفرینی سیمای باستانی سیراف را بر عهده دارد، تاکید کرد: احیای سیمای باستانی سیراف صرفا وظیفه این اداره‌کل نیست؛ بلکه بازآفرینی این سیما و بازیادآوری هویت تاریخی سیراف مسئولیتی مشترک بین شهروندان، مدیر شهری و وجدان جمعی مردمان این بندر است. در این راستا، اداره‌کل میراث فرهنگ، گردشگری و صنایع دستی استان بوشهر هم موظف است نقش تسهیل‌گر و الگودهنده را در این مثلث ایفا کند.