قلندرخونه؛ نخستین نمایش‌ بومی- مذهبی‌ ثبت‌شده ایران

بامداد جنوب – مژده پاینده

اردیبهشت امسال برای میراث فرهنگی بوشهر، ماهی تاریخی و به‌یادماندنی بود. در این ماه، یک رویداد کم‌نظیر فرهنگی به وقوع پیوست؛ ثبت هم‌زمان ۳۴ اثر ناملموس از استان بوشهر در فهرست ملی میراث فرهنگی. این اتفاق، نه تنها در سطح استان، که در گستره‌ کشور بازتابی تحسین‏‌برانگیز داشت و توجه بسیاری از کارشناسان و علاقه‌مندان به حوزه‌ فرهنگ و میراث را به خود جلب کرد. برای درک ابعاد این دستاورد بزرگ و همچنین آگاهی از دیگر برنامه‌های در دست اقدام، گفت‌وگوی بامداد جنوب با سودابه معموری، کارشناس ثبت آثار اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر را در ادامه می‌خوانید.

خانم معموری، ثبت هم‌زمان ۳۴ اثر ناملموس در اردیبهشت امسال دستاورد بزرگی است؛ کمی در خصوص درباره اهمیت این رویداد و فرایند رسیدن به این موفقیت برای‌مان بگویید؟

ببینید، این ثبت هم‌زمان، یک‌شبه و بدون پشتوانه به دست نیامده است. این موفقیت، در واقع ثمره‌ سال‌ها کار میدانی طاقت‌فرسا، پژوهش‌های دقیق و مستندسازی پیگیرانه بود. تیم ما در اداره‌کل میراث فرهنگی، از مدت‌ها قبل مشغول شناسایی این گنجینه‌های فرهنگی در گوشه و کنار استان بود. فرایند کار بدین شکل بود که ابتدا باید این آیین‌ها، هنرها و دانش‌های بومی را رصد و شناسایی می‌کردیم. سپس نوبت به مرحله‌ حساس و زمان‌بر مستندسازی می‌رسید که شامل فیلمبرداری، عکس‌برداری، ثبت صدا و مهم‌تر از همه، گفت‌وگو با ریش‌سفیدان، دانایان محلی و کسانی که حاملان اصلی این میراث بودند، می‌شد. پس از جمع‌آوری این داده‌های خام، نوبت تهیه‌ پرونده‌های علمی و فنی برای هر اثر بود. هر پرونده می‌بایست به طور قانع‌کننده‌ای اهمیت ملی، قدمت، اصالت و ارزش فرهنگی اثر را اثبات می‌کرد.

وقتی در اردیبهشت ماه امسال موفق به ثبت این ۳۴ اثر شدیم، این اتفاق در سطح کشور یک رکورد محسوب می‌شد اما جالب‌تر از خود رکورد، اثر الگوبخشی آن بود. پس از این موفقیت، شاهد بودیم که مناطق و استان‌های دیگر، با الگوبرداری از الگوی کاری و رویکرد منسجم ما، اقدامات مشابهی را با شتاب بیشتری پیگیری کردند. برای نمونه، منطقه‌ آزاد کیش توانست در یک روز ۶۰ اثر را به ثبت برساند. این نشان می‌دهد کار تیم ما در بوشهر، نه تنها برای استان خودمان که برای کل کشور الگوساز و راهگشا بوده و یک روحیه‌ جدیدی در عرصه‌ ثبت آثار ناملموس دمید.

از میان این آثار ناملموس ثبت شده، کدام یک را می‌توان به عنوان شاخص‌ترین اثر معرفی کرد؟

اگر بخواهم به شاخص‌ترین‌ها اشاره کنم، باید از تئاتر «قلندرخونه» زنده‌یاد ایرج صغیری شروع کنم که به عنوان اولین تئاتر بومی- مذهبی کشور ثبت ملی شده است. اهمیت این اثر در این است که پیش از این، شاهد ثبت تئاترهایی مانند «تئاتر روحوضی» یا الگوهای نمایشی با ریشه‌های خارجی بودیم؛ اما «قلندرخونه» یک اثر بومی، خودجوش و برآمده از دل فرهنگ مردمان این خطه است که هویت فرهنگی خاص منطقه‌ ما را نمایندگی می‌کند.

یکی دیگر از آثار ارزشمند و بسیار احساسی که ثبت شد، آیین «اشکون زدن» است. این آیین، یک مراسم سوگواری و نوحه‌خوانی سنتی است که در فضایی خودجوش برگزار می‌شود و اشعار آن نیز سینه به سینه منتقل شده است. محتوای این اشعار بیان رنج‌ها، روایت داستان‌های غمگین تاریخی یا ابراز همدردی با مصیبت‌دیدگان است. ریتم و ملودی خاص این نوحه‌ها، آن را به یک اثر فرهنگی منحصربه‌فرد تبدیل کرده است. ثبت «اشکون زدن» در واقع حفاظت از یک سنت اصیل و در معرض خطر فراموشی است که نقش مهمی در نظام عاطفی و اجتماعی جامعه بوشهر ایفا می‌کند.

از دیگر آثار شاخص می‌توانم به «لالایی مادرانه» اشاره کنم که گنجینه‌ای غنی از ادبیات شفاهی ما محسوب می‌شود. این لالایی‌ها که در گویش‌های مختلف بوشهری خوانده می‌شوند، حاوی مضامین عمیق عاطفی، امیدها، آرزوها و درد و دل‌های مادران هستند و لایه‌های پنهانی از فرهنگ و باورهای منطقه را در خود جای داده‌اند.

آیین‌های «کل وارانه» و «کل عروسی» نیز از دیگر آثار ارزشمندی هستند که ثبت شدند. این آیین‌ها مربوط به مراسم ازدواج و ساختارهای اجتماعی پیچیده‌ آن در فرهنگ بومی است. جالب است بدانید که حتی «غذاهای بومی محلی» و ۲ نوع «عروسک محلی» هم در میان این ۳۴ اثر به ثبت رسیده‌اند که نشان می‌دهد دامنه‌ ثبت، بسیار گسترده و شامل تمامی وجوه زندگی فرهنگی مردم بوده است.

یک آیین بسیار جالب دیگر که ثبت شده، «بالارفتن از درخت نخل برای بارور کردن نخل» است. این آیین در واقع دانش بومی و کهن کشاورزی منطقه‌ ما را به نمایش می‌گذارد. این کار نیازمند مهارت و دانش خاصی است که تنها در اختیار نخلداران با تجربه است و ثبت آن، حفاظت از این دانش سنتی و در خطر است. همچنین دو سبک مختلف از «شپ زنی» را ثبت کردیم؛ یکی مختص خود بوشهری‌ها و دیگری که مربوط به خارجی‌های مقیم منطقه بوده و نشان از تبادل فرهنگی در طول تاریخ دارد.

ثبت ملی این آثار آیینی و تاریخمند چقدر مهم و تاثیرگذار هستند؟

ثبت ملی این آثار از چند بعد دارای اهمیت استراتژیک و حیاتی است. نخست و مهم‌تر از همه، این است که این آثار در واقع هویت و شناسنامه‌ فرهنگی ما هستند. آن‌ها روایتگر داستان زندگی، باورها، رنج‌ها و شادی‌های نیاکان ما هستند. با ثبت آن‌ها، در واقع ما میراث فرهنگی ناملموس خود را برای نسل‌های آینده به امانت می‌گذاریم و از گزند فراموشی نجات می‌دهیم.

دوم، ثبت ملی به ما این امکان قانونی و اجرایی را می‌دهد که از این آثار در برابر تخریب، تحریف و فراموشی حفاظت کنیم. سوم، ثبت این آثار می‌تواند به توسعه‌ی گردشگری فرهنگی استان کمک شایانی کند. گردشگران فرهنگی به دنبال تجربیات اصیل و منحصربه‌فرد هستند. این آیین‌ها و هنرها، جاذبه‌های قدرتمندی برای جذب چنین گردشگرانی هستند.

وقتی یک اثر در فهرست ملی ثبت می‌شود، در واقع به آن اعتبار و ارزش ملی و حتی بین‌المللی می‌بخشد. این امر باعث می‌شود مردم بومی بیشتر به ارزش گنجینه‌های فرهنگی خود پی ببرند و با انگیزه‌ بیشتری در حفظ و نگهداری آن بکوشند. این حس غرور محلی، عامل بسیار مهمی در تداوم یک میراث زنده است. علاوه بر این، ثبت این آثار می‌تواند زمینه‌ساز تحقیقات دانشگاهی، پایان‌نامه‌ها و پژوهش‌های علمی بیشتری شود.

تاثیر این ثبت‌ها بر جامعه محلی چگونه بوده است؟

خوشبختانه شاهد تاثیر بسیار مثبت و ملموس این ثبت‌ها بر جامعه محلی بوده‌ایم. پیش از ثبت، بسیاری از این آیین‌ها و هنرها، امری عادی و پیش پا افتاده در نظر گرفته می‌شد؛ اما پس از ثبت، مردم بومی با نگاهی جدید به فرهنگ خود نگریستند. آن‌ها بیشتر به ارزش فرهنگی والای سنت‌ها و آیین‌های خود پی برده‌اند. این ثبت‌ها همچنین باعث افتخارآفرینی برای مردم منطقه شده است. وقتی یک جوان یا یک پیر خانواده می‌بیند که سنت محلی‌شان در سطح ملی به رسمیت شناخته می‌شود، احساس غرور و تعلق خاطر بیشتری به فرهنگ بومی خود پیدا می‌کند. این احساس، قدرتمندترین انگیزه برای تداوم و انتقال سینه‌به‌سینه‌ی این میراث ارزشمند به نسل‌های آینده است.

علاوه بر آثار ناملموس، آیا در حوزه آثار طبیعی و منقول نیز برنامه‌ای برای شناسایی، حفاظت یا ثبت رسمی در فهرست میراث ملی در دست دارید؟

برنامه‌های ما منحصر به آثار ناملموس نیست و در دیگر حوزه‌ها نیز فعال هستیم. در بخش آثار طبیعی، در حال حاضر چهار اثر در دست اقدام داریم؛ دو درخت کهنسال و بااهمیت در منطقه تنگستان، یک درخت تاریخی دیگر در محله‌ قدیمی و تاریخی ریشهر و یک پدیده‌ زمین‌شناسی به نام «کلوت» در منطقه گزبلند. این آثار در مراحل نهایی تهیه پرونده هستند و امیدواریم به زودی شاهد ثبت آن‌ها باشیم.

در حوزه منقول نیز شاهد پیگیری ثبت آثاری بااهمیت و نفیس هستیم که هر یک گویای بخشی از تاریخ و هنر این خطه هستند. از جمله این آثار می‌توان به قرآن رمزدار بسیار نفیسی اشاره کرد که دارای ارزش است. اثر شاخص دیگر، یک علم تاریخی است که قدمت آن به بیش از ۱۲۰سال می‌رسد. این علم که زمانی در مراسم مذهبی و آیینی حمل می‌شده و خود روایتگر بخشی از تاریخ اجتماعی و مذهبی بوشهر است. همچنین یک سینی اهدایی مربوط به سال ۱۲۹۷ هجری قمری در دست ثبت است. این سینی که از جنس نقره یا فلزی باارزش ساخته شده که مشیرالملک به مسجد شنبدی اهدا کرده است.

در نهایت، سنگ سردر مسجد ملک قرار دارد که به دلیل آسیب‌های واردشده، هم اکنون در فرایند مرمت تخصصی قرار دارد. بلافاصله پس از پایان عملیات مرمت، فرایند رسمی ثبت این اثر تاریخی نیز آغاز خواهد شد تا این عنصر معماری ارزشمند نیز تحت حفاظت ملی قرار گیرد.

در مقایسه با سال گذشته، این آمار چه تحولی را در حوزه ثبت ملی آثار ملموس و ناملموس استان نشان می‌دهد؟

اگر بخواهم مقایسه‌ای اجمالی داشته باشم، در سال ۱۴۰۳ فعالیت‌های ما پراکنده‌تر بود. در آن سال ما تنها یک اثر در رده‌ «مکان-رویداد» و یک اثر ناملموس با عنوان «حماسه زنان لرده» را ثبت کردیم. در بخش آثار طبیعی سه اثر و در حوزه منقول تنها دو اثر به ثبت رسید؛ اما امسال، با برنامه‌ریزی منسجم‌تر، تمرکز بیشتر و استفاده از تجربیات گذشته، شاهد رشد کمی و کیفی چشمگیری بوده‌ایم. این روند صعودی قرار است ادامه‌دار باشد. برای امسال، ثبت ۳۳ اثر غیرمنقول را نیز در برنامه داریم که هم‌اکنون در مراحل مختلف کاری و تهیهی پرونده قرار دارند. این آمار نشان می‌دهد که حرکت ما به سمت ثبت و حفاظت از تمامی وجوه میراث فرهنگی استان، شتابی پایدار و رو به جلو دارد.