زنان؛ بازیگران پنهان نهضت جنوب

بامداد جنوب – الهام بهروزی

زنان در تاریخ‌نگاری مدرن برخلاف تاریخ‌نگاری ابتدایی و سنتی، سهم بسزایی دارند تا جایی که بسیاری از مورخان و تاریخ‌پژوهان امروزی رو به مستندنگاری تاریخ زنان نقاط مختلف آورده‌اند تا حلقه‌های مفقوده در مطالعات تاریخی را بازیابی و بازسازی کنند. آن‌ها عمدتا با اتکا بر نتایج مطالعات باستان‌شناختی کتیبه‌ها، الواح، گل‌نوشته‌ها، حاشیه‌نویسی‌های منابع و اشیاء تاریخی به تاریخ‌نگاری در حوزه زنان دست می‌زنند.

این فرایند در استان بوشهر به همت سیدقاسم یاحسینی، مورخ جنوبی از حدود ۲۰ و اندی سال آغاز شده، در ادامه برخی از پژوهشگران دیگر نیز به تشویق وی پای در این وادی گذاشته و آثار قابل تامل و فاخری را پدید آورده‌اند. «تولد تفنگچی» تالیف گلناز نیسنی، یکی از این آثار خواندنی و دست اول است که به نقش زنان دلواری در نهضت جنوب می‌پردازد.

این کتاب کم‌حجم اما غنی که بهار امسال به همت انتشارات یوسفی راهی بازار کتاب شده است، گفت‌وگوی کوتاهی با خیری خسرو، همسر رئیسعلی دلواری است که با بیانی داستان‌گونه و بدون تکلف به رشته تحریر درآمده و به نقش زنان در نهضت جنوب پرداخته است.

شهربانو نیسنی در این خصوص به بامداد جنوب گفت: موضوع نهضت جنوب به ویژه نقش زنان در این نهضت همیشه برایم جذاب و کمتر شناخته شده بود. وقتی تحقیق کردم، دیدم که در بسیاری از روایت‌های تاریخی، حضور و تأثیر زنان نادیده گرفته شده یا کمرنگ شده است. بنابراین با نوشتن این کتاب درصدد برآمدم تا این بخش مهم از تاریخ را برجسته کنم و نشان دهم که زنان چگونه در جریان مبارزات اجتماعی و سیاسی چه به صورت مستقیم و چه غیرمستقیم سهیم بوده‌اند.

نویسنده کتاب «تولد تفنگچی» تاکید کرد: کوشیدم تا تصویری واقع‌بینانه و جامع از نقش و جایگاه زنان در این نهضت ارائه کنم؛ از نقش زنان در حمایت‌های خانوادگی، فعالیت‌های اجتماعی، انتقال پیام‌ها گرفته تا حضور آنها در میدان‌های عملیات. البته هر گفت‌وگویی محدودیت‌های خودش را دارد، اما امیدوارم توانسته باشم گوشه‌ای از این نقش را به خوبی منعکس کنم.

وی سپس به بازخوردهایی که از انتشار این کتاب گرفته، بیان کرد: بازخوردها بسیار مثبت و تشویق‌آمیز بوده است، به خصوص از سوی کسانی که علاقه‌مند به تاریخ معاصر و موضوعات مربوط به زنان بودند. برخی خوانندگان از این‌که بخش‌هایی از تاریخ که کمتر گفته شده بود، اکنون به صورت مستند و دقیق‌تر بیان شده، استقبال کردند.

نیسنی با اشاره به اهمیت نقش زنان در نهضت جنوب گفت: به اعتقاد من، زنان نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در این نهضت داشتند. آنها نه فقط به‌عنوان همراهان و خانواده‌های مبارزان، بلکه به‌عنوان فعالان سیاسی، فرهنگی و حتی در برخی موارد نظامی حضور داشتند. نقش آنها در حفظ روحیه نهضت و انتقال ارزش‌ها و پیام‌ها غیرقابل انکار است.

وی با بیان اینکه سعی کردم در این کتاب به بعد پنهان تاریخ زنان دلواری در نهضت جنوب بپردازم، یادآور شد: زنان اغلب در نبرد رئیسعلی دلواری با انگلیسی‌ها نقش‌هایی ایفا کرده‌اند که در مدارک رسمی یا روایت‌های تاریخی به چشم نمی‌آید؛ مثل مراقبت از خانواده‌های مبارزان، پنهان کردن اطلاعات، انتقال پیام‌ها و فراهم کردن پشتیبانی لجستیکی. این فعالیت‌ها، اگرچه ظاهراً ساده به نظر می‌آیند، اما ستون اصلی پایداری و استمرار نهضت بوده‌اند.

به عقیده این نویسنده، در آن دوران، زنان به دلیل قوانین و سنت‌های محدودکننده، به سختی می‌توانستند به صورت رسمی در صحنه مبارزه حضور داشته باشند. به همین دلیل، بسیاری از نقش‌هایشان در پشت صحنه انجام می‌شد و بعدها در تاریخ‌نگاری‌ها نادیده گرفته شد یا کمتر به آن پرداخته شده است، چون زنان کمتر فرصت داشتند صدای خود را به صورت مستقیم به تاریخ منتقل کنند، از این رو، روایت‌های تاریخی بیشتر از زبان مردان بیان و این باعث شده است که بخش قابل توجهی از تجربیات، احساسات و دیدگاه‌های زنان در ثبت تاریخ مجهول بماند.

نیسنی با تاکید بر اینکه در کتاب، تلاش شده نمونه‌هایی از زنان تأثیرگذار معرفی شود که با وجود تمام محدودیت‌ها توانسته‌اند اثرگذار باشند؛ چه در رهبری، چه در سازمان‌دهی، و چه در حفظ هویت فرهنگی و اجتماعی نهضت، تصریح کرد: بازگویی این بعد پنهان کمک می‌کند تا تصویر واقع‌بینانه‌تر و جامع‌تری از تاریخ نهضت شکل بگیرد و زنان نه فقط به عنوان همراهان، بلکه به عنوان بازیگران فعال و مؤثر در تاریخ دیده شوند.

وی در ادامه به داستان کتاب «تولد تفنگچی» اشاره و تصریح کرد: «تولد تفنگچی» داستان زنی به اسم کفایت (شهربانو) است که این نام را خود رئیسعلی بر روی او گذاشته بود. او که دست‌پرورده خیری خسرو و فاطمه‌آغا، همسران رئیس‌علی بوده، در جنگ مشهور پا به پای دیگران جنگیده و کمک‌رسان بوده است. در همان جنگ نیز به شکل غیرمنتظره و عجیبی به شهادت می‌رسد. داستان را از زبان زارعباس (برادرش) به رشته تحریر درآورده‌ام؛ برخاسته از دل مصاحبه‌های مکتوب خیری خسرو انبارکی.

این هنرمند و پژوهشگر سپس به تصویری که در این کتاب از شخصیت رئیسعلی دلواری ارائه شده، اشاره و تصریح کرد: راوی تلاش کرده با نگاهی عمیق و مستند، شخصیت رئیسعلی را به تصویر بکشد؛ فردی که نمادی از مقاومت و شجاعت بود. از نظر من، این ارائه بسیار موفق بوده و توانسته است ابعاد مختلف شخصیتی رئیسعلی را که شامل شجاعت، استراتژی و انسانیت می‌شود، به‌خوبی بازتاب دهد.

نیسنی سپس به نقش پدرش در شکل‌گیری کتاب «تولد تفنگچی» و جذب او به نقش زنان در نهضت جنوب اشاره کرد و گفت: اگر پدرم (عبدالکریم نیسنی) که از روزنامه‌نگاران و پژوهشگران پیشکسوت استان است، آن مصاحبه را در اختیارم نمی‌گذاشت، من شاید از این موضوع باخبر نمی‌شدم و این کتاب هرگز نوشته نمی‌شد. او این مصاحبه را در دهه ۵۰ گرفته و مکتوب کرده بود. من در دهه هفتاد با خواندن بخشی از این مصاحبه، مایل شدم که بخشی از آن را بازنویسی و منتشر کنم تا اینکه این مهم محقق شد و در سال ۱۳۸۴ بریده‌ای از آن را در نشریه «بیرمی» چاپ کردم. سپس در سال ۱۳۹۵ آن را تکمیل و به جشنواره «دستاورد دانشجویی» ارسال کردم، در نهایت این کتاب همان‌سال در این جشنواره به‌عنوان یک اثر خصوصی منتشر شد.

وی یادآور شد: در ادامه با تشویق برخی از مورخان و دوستانم به این فکر افتادم که آن را در سطح وسیع‌تری به بازار کتاب روانه کنم که بهار امسال آن را برای چاپ به انتشارات «یوسفی» سپردم تا دیگران نیز از داستان و نقش زنان دلواری در نهضت جنوب به زبان خیری خسرو با روایتی صمیمانه به شکلی مستند و موثق باخبر شوند.