تاریخ کارت پستال در ایران، تاریخی تاریک است

سیده‌فاطمه یاحسینی – بامداد جنوب 

از زمانی که پدرم را شناختم او را در حال مطالعه و غور در منابع مختلف تاریخی و نوشتن دیدم. اغراق نیست اگر بگویم که او با کتاب و مطالعه و کشف مجهولیات تاریخی و مغفول‌مانده در تاریخ و فرهنگ جنوب و ایران زنده است. او به‌تازگی فصل تازه‌ای از مطالعاتش را در حوزه شناسایی کارت‌های دعوت عروسی و کارت‌های پستال عهد قاجار در این بندر کهن باز کرده و به یافته‌های خوبی هم رسیده است.

هفته گذشته از وی یک مقاله در روزنامه بامداد جنوب درباره کارت‌های عروسی بوشهر در دوره قاجاریه خواندم که برایم تازگی داشت. همین را بهانه‌ای کردم تا درباره مطالعات او درباب جست‌وجوهایش در حوزه تاریخ تصویری گپ و گفتی با او داشته باشم. در این گپ و گفت، چیزهایی را شنیدم که برایم تازگی داشت و به این نتیجه رسیدم آن را به یک سلسله گفت‌وگو برای انتشار در روزنامه بامداد جنوب تبدیل کنم. بخش اول این گفت‌وگو که در این شماره منتشر خواهد شد، به مطالعات پدرم (سیدقاسم یاحسینی) درباره کارت‌های پستال این منطقه در دوره قاجاریه می‌پردازد.

شما به‌تازگی مقاله‌ای را درباب کارت‌های عروسی در بوشهر در عصر قاجار نوشته و منتشر کرده‌اید؛ متنی ابتکاری و جالب بود که نشان از علاقه‌مندی شما به تاریخ تصویری این بندر داشت، آیا در این زمینه ایده خاصی دارید؟

بله دارم و آن مکتوب‌کردن تاریخچه کارت‌های تبریک مربوط به بوشهر در عهد قاجار است.

ایده مفیدی است؛ این ایده چگونه به ذهن شما آمد؟

چندین سال پیش که آقای مهرزاد اسکویی، عکاس، مستندساز، کارگردان و پژوهشگر ایرانی، برای تحقیقات به بوشهر آمد بود، چند روزی با من بود. در گفتوگوهایی که با هم داشتیم، به من گفت که به‌طور جدی و روشمند مشغول گردآوری کارت پستال‌های مربوط به ایران است. کاری که به نظر او برای تاریخ و فرهنگ تصویری ایران ضروری و لازم بود. همچنین به من گفت که در داخل و خارج از ایران در این زمینه، کار چندانی انجام نشده و حتی هیچ فرد یا مرکزی، آرشیو کامل و جامعی از این کارت پستال‌ها را گردآوری و آرشیو نکرده است.  من به او گفتم که در عصر قاجار، چند کارت تبریک درباب مناظر بوشهر چاپ شده است. برایش جالب بود. فکر کنم خودشان هم گفت که چندتا از آن کارت تبریک‌ها را دارد. یادم هست عکسی از یک کارت تبریک که فکر کنم مربوط به ساختمان بانک شاهی یا عمارت بلدیه (شهرداری) در بوشهر بود، به او دادم.

او که از بوشهر رفت، برای چند روزی ذهن من به این موضوع مشغول شد تا اینکه از طریق یکی از دوستان هنرمند بوشهری، مطلع شدم که در اواخر دهه شصت قرن شمسی گذشته، یک محقق ایرانی به نام آقای قاسم صافی، کتابی درباره کارت پستال‌های تاریخی ایران چاپ کرده است. به گفته آن دوست هنرمند، او اولین ایرانی بود که دست به چنین کاری می‌زد. هر چه گشتم، نتوانستم آن کتاب را در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی بوشهر پیدا کنم. آن موقع مثل حالا نبود که اینترنت در خدمت مردم است و با یک جست‌وجوی ساده و چند کلیک، می‌توانی کلی اطلاعات جمع کرد.

از همان زمان ظاهرا شما هم راغب شدید که به جمع‌آوری کارت پستال‌های قدیمی بپردازید؟

بله؛ از همان زمان به این موضوع علاقه‌مند شدم، اما به خاطر انبوه کارهای نیمه‌تمام یا در دست نگارش، موضوع برایم از اولویت خارج شد.

ولی اخیرا می‌بینم که مطالعات و جست‌وجوهایت را در این زمینه توسعه دادید؛ درست است؟

ببینید در ۱۰ سال اخیر که بخشی از کارها و پژوهش‌هایم را صرف گردآوری و تحلیل عکس‌ها و منابع تصویری کرده‌ام، دوباره توجه من به این موضوع جلب شد. سه سال پیش هم در فضای مجازی کتاب «کارت پستال‌های تاریخی ایران» قاسم صافی را که در سال ۱۳۶۸ منتشر شده پیدا کرده و یک روزه خوانده و کارت پستال‌های ارزشمند تاریخی آن را دیدم. اساس کار او، کارت پستال‌هایی بوده که در کتابخانه مرکزی در تهران در یک کارتنِ خاک خورده انباشته شده و او چنان که در مصاحبه‌ای با آقای مهرداد اسکویی داشت، اشاره کرده، بر حسب اتفاق، با افتادن چند کارت پستال روی زمین، توجه‌اش به این منبع و ذخیره خیره‎کننده تصویری، فرهنگی و تاریخی جلب شده است. البته در این کتاب ارزشمند، به‌جز یک عکس، هیچ مطلب و کارت پستالی درباب بوشهر وجود ندارد.

چه شد که تصمیم به تحقیق مستقل درباب کارت پستال‌های بوشهر گرفتید؟ آن هم با وجود خلأ منابع در این زمینه؟!

چندی پیش، آقای محمدرضا بلادی، دوست موسیقیدان، موسیقی‌نواز و پژوهشگرم که مقیم انگلستان است، عکس دو کارت پستال مربوط به بوشهر را در یک گروه واتس‌آپی به اشتراک گذاشت. با دیدن آن دو، کارت پستال زیبا و قشنگ، دوباره فیلَم یاد هندوستان کرد!

خب، آیا از کارت پستال‌های بوشهر، آرشیوی هم دارید؟

نه چندان. در حد چند عکس مجازی که فکر کنم ۱۰ یا ۱۵ کارت پستال می‌شود که در گام اول و برای این کار از دکتر مریم فرخ‌نیا خواهش کردم اگر وقت دارد، در منابع اینترنتی جست‌وجو کرده ببیند در این مورد خاص، عکس و کارت پستالی پیدا می‌کند یا نه؟ کمتر از پانزده دقیقه بعد، او چهار، پنج عکس کارت پرستال مربوط به بوشهر برایم ارسال کرد که همین جا صمیمانه از او تشکر کرده و با اجازه شما، این قسمت از مصاحبه را به او تقدیم می‌کنم.

اما داشته‌های شما طبق اشاره‌تان الان بیشتر از این ۴ یا ۵ کارت است، بقیه را چطور پیدا کردید؟

خوشبختانه اگر محققی صبوری کند و در فضای مجازی و به‌خصوص فیس‌بوک، واتس‌‎آپ، تلگرام، شبکه ایکس، و صفحات اینستاگرام هدفمند و روشمند جست‌وجو کند، به طور جسته و گریخته، عکس‌های بسیار ارزشمندی از کارت پستال‌های مربوط به بوشهر قدیم خصوصاً عصر قاجار به دست می‎آورد. شاید باور نکنید، اما من یک هفته تمام، کارم همین بود، اگرچه چندان راضی نشدم، اما طبق آن ضرب‌المثل، «کاچی بَعض هیچی!» چند عکس کارت پستال مربوط به بوشهر دیدم که واقعاً برایم جالب و حتی می‌توانم بگویم هیجان‌آور بود.

متأسفانه در بوشهر، به‎جز یکی، دو محقق در رأس آنان آقای فراز غلام‌زاده، به منابع پستی، تمبرها، پاکت‌های پُستی و کارت پستال‎های مربوط به بوشهر عنایت چندانی ندارند. در کل بوشهر، هیچ مرکزی وجود ندارد که مثلاً بیست عدد کارت پستال قدیمی بوشهر در آرشیو خودش داشته باشد. محقق ناچار است بیشتر در فضای مجازی، دنبال چنین تصاویری بگردد. آقای غلا‌مزاده، خوشبختانه بیشتر عکس‌ها و منابع تصویری خودش را در صفحه اینستاگرامی خود به اشتراک گذاشته و با این کار، خدمتی آنلاین به تاریخ و فرهنگ بوشهر کرده و می‌کند. البته در این صفحه، تعداد کارت پستال‌های او بسیار کم است.

خب، در جریان این جست‌وجوها آیا در باب تاریخ چاپ کارت پستال در دنیا هم به جایی رسیدید؟

اطلاعات من در این باره بسیار اندک و مختصر است. تاریخ دقیق و مشخص کارت پستال در جهان، اروپا و امریکا، هنوز هم محل بحث است و اجماع واحدی میان مورخان عکاسی در این باب وجود ندارد. مسلم است که این پدیدۀ تصویری ـ فرهنگی پس از اختراع دستگاه دوربین عکاسی بوده است. مشخصاً در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی و تقریباً بیست ـ سی سال آخر پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار در ایران. البته آقای قاسم صافی هم در مقدمۀ کتاب ارزشمند خود، مطالبی دربارۀ تعریف و تاریخ کارت پستال در جهان آورده که جالب، اما امروزه دیگر کهنه شده است. در مغرب‌زمین، تحقیقات متنوع و متعددی درباب تاریخ کارت پستال انجام شده و کتاب‌هایی هم در همین زمینۀ خاص طبع شده است، بماند که مجموعه بسیار متنوعی از کارت پستال‌های گوناگون تاریخی نیز گردآوری در مُجلدات مختلفی چاپ شده است.

به هرحال… اجمالاً می‌دانم ظاهراً و احتمالاً نخستین کارت پستال در جهان، به نوشته لاروس در سال ۱۸۶۹م./ ۱۲۴۸ شمسی در اتریش چاپ شده است؛ یعنی در عصر ناصرالدین‌شاه قاجار. در برخی منابع دیدم که نخستین بار در ایالات متحده آمریکا در تاریخ ۲۷ فوریه ۱۸۶۱م./ ۸ اسفند ۱۲۳۹ش. به فردی به نام جان چالتون مجوز چاپ و انتشار کارت پستال داده شده است! البته برخی از مورخان فرانسه و آلمان را پیشتاز این نوآوری تصویری می‌دانند، یعنی در خلال جنگ بین فرانسه و آلمان در ۱۸۷۰م./۱۲۴۹ش که آلمان، به رهبری بیسمارک، موفق شد بخشی از خاک فرانسه را اشغال کرده و همان سالی که واقعه کمون پاریس هم رخ داد! ماجرا را می‌توانید در رمان جذاب «شکست» نوشتۀ درخشان امیل زولا بخوانید!

برخی از مورخان نیز تاریخ چاپ کارت پستال در غرب را به نوعی میلیتاریسم و نظامی‌گری گره زده و مدعی هستند که نخستین کارت پستال‌ها را ارتش‎های اروپایی، به خاطر اهداف خاص سیاسی و نظامی، چاپ و منتشر کرده‎اند. امیدوارم روزی یک مترجم علاقه‌مند ایرانی پیدا شده و یکی ـ دو کتاب تاریخی و مستندِ خوب درباب تاریخ کارت پستال در جهان به فارسی ترجمه کند.

و تاریخ چاپ کارت پستال در ایران کی بوده؟

تاریخ کارت پستال در ایران، هنوز از تاریخ جهانی آن تاریک‌تر است. به جز تلاش‎های آقایان صافی و اسکویی، که به آن اشاره کردم و حتی به‌همین مناسبت جناب علی دهباشی، سردبیر مجله وزین بخارا، هم به افتخار او شبی اختصاصی با عنوان «شب کارت پستال‎های تاریخی ایران» در تاریخ شنبه ۱۹ خرداد ۱۴۰۳ در تهران برپا کرد، چند کار خوب دیگر هم در همین زمینه قابل توجه و مراجعه است. به باور من، پرکارترین مورخ کارت پستال در ایران، همانا جناب مهرداد اسکویی است که چندین کتاب تا امروز در همین زمینۀ خاص چاپ و منتشر کرده و همچنین در بیست سال اخیر، نمایشگاه‌های متعددی در داخل و خارج از ایران از کارت پستال‌های ایران برپا کرده است. می‎توانم مدعی بشوم که در حال حاضر، این محقق و مستندساز، مطلع‌ترین پژوهشگر و مورخ تاریخ کارت پستال در ایران است.