عمارت حاج‌رئیس؛ شاه‌نشین بناهای تاریخی جنوب

بامداد جنوب – الهام بهروزی

بوشهر در گستره خود بناهای تاریخی شاخصی جای داده که هم از حیث معماری و هم از بعد فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی حائز اهمیت هستند. عمارت حاج رئیس یکی از این بناهای مهم و فاخر است که بنا به نوشته فراز غلام‌‎زاده در کتاب «معماری بوشهر در دوره زند و قاجار»، «این مجموعه بزرگ و مجلل، در ضلع شرقی بافت قدیم بوشهر واقع شده که به همت حاج عبدالرسول طالبی ملقب به «رئیس‌التجار» و مشهور به «حاج رئیس» در کوی شنبدی در ۹ حیاط ساخته شده. از ویژگی این مجموعه بزرگ، ارتباط داشتن هر ۹ حیاط به یکدیگر است. حیاط اندرونی که محل زندگی حاج رئیس بوده، از هر طرف با دیگر حیاط‌ها ارتباط دارد.»

بنا به نوشته‌های این پژوهشگر، کف همه حیاط‌های این عمارت باشکوه سنگ‌فرش و سقف اتاق‌ها و طارمه‌ها از تیرهای چندل است. همچنین سقف کاذب در اکثر اتاق‌ها و طارمه‌ها به ‌صورت تخته‌کوبی در زیر تیرهای چندل استفاده شده است. طبقات این عمارت به وسیله پنج نوع راه‌پله به هم مرتبط شده‌اند.

در خانه حاج‌رئیس از ارسی‌ها، درهای دولنگه، سه‌لنگه، چهارلنگه، پنج لنگه، پنجره‌ها، سقف کاذب، کرکره‌های چوبی و بسیار گرانبها و ارزشمند استفاده شده است که از نظر نوع رنگ‌ها و تعداد زیاد آن‌ها (درها و پنجره‌ها) در هیچ یک از بناهای بوشهر نظیر آن را نمی‌توان دید. متاسفانه در سال‌های اخیر بسیاری از این درها و پنجره‌ها که هویت تاریخی و فرهنگی منطقه را نمایان می‌کنند، به سرقت رفته‌اند!

این بنای مجلل و تو در تو که بازمانده معماری دوره قاجاریه است و چیزی از کاخ شاهان کم ندارد، هفتم مرداد ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و هم‌اینک در تملک اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر قرار دارد. این بنا متاسفانه در دهه‌های اخیر به‌دلیل گذر زمان و تاخیر در مرمت و بازسازی، وضعیت و شرایط ناپایدار و نامطلوبی پیدا کرده است. در این میان، گستردگی و عظمت این مجموعه، بازسازی و باززنده‌سازی آن را هزینه‌بر و دشوار کرده است و همین امر بهانه‌ای شده تا هر سرمایه‌گذاری که پذیرای مرمت و بازآفرینی آن می‌شود در همان بدو کار، عطای بازسازی عمارت را به لقایش ببخشد.

همین گریز سرمایه‌گذاران با فرسودگی بنا، دست به دست هم داده تا هر بار خبری نگران‌کننده از وضعیت این عمارت در فضای مجازی یا رسانه‌ای استان منتشر شود، عمارتی که نه‌تنها مبین بخشی از هویت معماری بوشهر است، بلکه سندی زنده از تاریخ اقتصادی و اجتماعی منطقه جنوب به شمار می‌رود.

برخی از فعالان میراث فرهنگی بر این باورند که این بنا، هر کجای ایران قرار داشت، قطعا حال و روز بهتری داشت و تا الان به‌عنوان یک مجموعه بزرگ تفریحی گردشگری حیات دوباره‌ای یافته بود. آن‌ها این عمارت را شناسنامه معماری و برگ زرینی از هویت فرهنگی این بندر کهن می‌دانند و از مسئولان و متولیان امر انتظار دارند تا هر چه زودتر تکلیف مرمت و بازسازی آن را روشن شده و از سرنوشت مبهمی که پیدا کرده، رهایی پیدا کند.

در این میان، برخی دلیل ویرانی تدریجی این عمارت باشکوه را کوتاهی و سهل‌انگاری اداره‌کل بنادر و دریانوردی استان در نگهداری آن می‌دانند و برخی دیگر هم معتقدند که اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان در حفظ بناهای تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی اهمال‌کاری می‌کند. در این راستا، دو سه روز پیش یک کانال خبری محلی با انتشار ویدئویی کوتاه از تخریب بخشی از این عمارت و غیراصولی بودن فرایند مرمت آن خبر داد که در این زمینه بلافاصله، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان که خود نگاه و اصرار جدی به حفظ بناهای تاریخی و بازشناسی تاریخ بوشهر و خلیج فارس با کاوش در مناطق باستانی استان و… دارد، واکنش نشان داد.

نصرالله ابراهیمی در این باره گفت: با توجه به اینکه مشاور پروژه در حال مطالعه طرح کلی مرمت و ساماندهی این اثر ارزشمند است، سرمایه‌گذار در گام نخست نسبت به پاکسازی محیطی بنا اقدام کرده تا فضای کاری مناسب برای اجرای عملیات مرمت و استحکام‌بخشی در مراحل بعدی فراهم شود.

به گفته وی، این عمارت تاریخی سال گذشته از طریق صندوق توسعه صنایع‌دستی، فرش دستباف، احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی به بخش خصوصی واگذار شد و در حال حاضر کار پاکسازی بنا با نظارت اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در حال انجام است و پس از تکمیل طرح مرمت، عملیات استحکام‌بخشی و سامان‌دهی این بنای ارزشمند تاریخی آغاز خواهد شد.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان بوشهر با اشاره به ایتکه عمارت حاج‌رئیس متعلق به سازمان بنادر و دریانوردی بوده که با تشریفات قانونی و طی مزایده عمومی با کاربری مشخص، به بخش خصوصی واگذار شده است، تصریح کرد: ما دغدغه فعالان میراث فرهنگی و فعالان رسانه را در حفظ میراث گرانبهایی چون عمارت حاج‌رئیس مهم و بجا تلقی می‌کنیم ولی کاش مطالبه‌گری‌ها با رویکرد مثبت و به‌دور از غرض‌ورزی صورت می‌گرفت.

ابراهیمی یادآور شد: عملکرد یک‌ساله اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر در دولت وفاق ملی نشان می‌دهد که نگاه به میراث فرهنگی و گردشگری صرفاً به‌عنوان موضوعی فرهنگی محدود نبوده، بلکه آن را ابزاری برای توسعه اقتصادی، اشتغال‌زایی و ارتقای جایگاه استان در سطح ملی و بین‌المللی در نظر گرفته است. حفاظت از آثار تاریخی، توجه به آیین‌های معنوی، توسعه زیرساخت‌های گردشگری، جذب سرمایه‌گذاری در این حوزه و حمایت از باززنده‌سازی بناهای تاریخی و صنایع‌دستی از جمله اقداماتی است که در این مدت به‌طور جدی دنبال شده است.

در پایان این نوشتار یادآوری می‌شود که به عقیده کارشناسان حوزه مرمت، بافت‌ها و بناهای تاریخی ارزشمندترین میراث و هنر، تجربه و خرد جمعی گذشتگان ماست که  هویت فرهنگی و اجتماعی جامعه ایرانی را به رخ می‌کشند؛ از این رو حفاظت، احیا و مرمت و بازسازی صحیح و اصولی آنها امری ضروری و انکارناپذیر است.