ایرج صغیری، ستون محکم تئاتر جنوب

بامداد جنوب – الهام بهروزی

تئاتر بوشهر از اوایل دهه چهل با ظهور هنرمندانی چون ایرج صغیری، رمضان امیری، پرویز هوشمند، علی غلامی، حسین دهقانی و… وارد مسیر تازه‌ای شد. مسیری که با «قلندرخونه» صغیری اوج گرفت و به کشور معرفی شد. ایرج صغیری با تولید این اثر، تصورات را نسبت به تئاتر جنوب دگرگون کرد تا جایی که به عقیده برخی از منتقدان تئاتر، «قلندرخونه» شگفتی آفرید. نمایشی که از بطن جنوب و با اتکا بر آیین‌ها و سنت‌ها و زیست مردمان این جغرافیای آیین‌ساز ریشه‌دار برخاست و تصویرهای روشنی از رویدادها، مطالبه‌گری، باورمندی و آیین‌مندی این منطقه ارائه کرد.

داستان و ماجرای نمایشنامه «قلندرخونه» در فضا و حال و هوای مکانی از مسجد به‌نام «قلندرخونه» (محل نگهداری وسایل پذیرایی و آماده کردن چایی و قهوه و شربت) و حیاط مسجد و حسینیه که در سال‌های پیش‌تر با بر افراشتن تیرهای چوبی و طناب‌کشی و چادر برای برگزاری مراسم سینه‌زنی سنتی بوشهری آماده و پوشیده می‌شد و همچنین در فضای بندر و اسکله، کار در دریا، بار و غُراب و موتور لنج، روستا و خون به تصویر کشیده شد.

در این راستا، سیدمحسن حسن‌زاده، منتقد تئاتر بر این باور است که مهم‌ترین شاخصه «قلندر خونه»، پیشینه زیستی بوده که ایرج صغیری از آن منطقه داشته و آن را در اثر منعکس کرده است. این پیشینه با اتفاقات زمان تحصیل او در مشهد، پیوند خورده و سبب شده تا او عده‌ای را دور هم جمع کند و نمایشی چون «قلندر خونه» را روی صحنه بیاورد. تمام عوامل این نمایش یک تجربه زیستی مشترکی در آن فضا دارند و همین تجربه مشترک اشتراکاتی را برای گروه رقم می‌زند. در کنار آن اتفاقاتی را داریم که برای «قلندر خونه» در ساحت نمایشنامه رخ می‌دهد.

 هنر ایرج صغیری در این است که از تمام تجربیات زیستی و رویدادهایی که برای این گروه رخ داده، وام گرفته و قصه‌ای را پدیدمی‌آورد. البته سر منشأ این داستان ریشه در کودکی صغیری دارد. در واقع از یک رویداد واقعی الهام گرفته است. درباره اینکه داستان این اثر چطور در ذهن صغیری شکل گرفته است، باید بگویم که در جایی می‌گوید که من در کودکی با غلام سیاهی آشنا بودم. (سیاه‌هایی که آن زمان از افریقا، هند و مناطق دیگر به بوشهر آمده بودند و در آنجا ساکن شده بودند) صغیری می‌گوید: او جوان ساده‌دلی بود که عاشق دختری شده بود اما دختر را به او ندادند…» به عقیده وی، قلندرخونه جریان‌ساز شد، به طوری که بسیاری از آثار کشوری از آن وام گرفتند.

این نمایش برای نخستین‌بار در سال ۱۳۵۴ در نهمین جشن فرهنگ و هنر شیراز اجرا شد که به جای اینکه از روی صحنه تئاتر آغاز شود از سالن انتظار دانشکده ادبیات شیراز (پردیس ارم) شروع شد و دسته عزادار سینه‌زنان، با نواختن سنج و دمام و بوق شاخی درحالی‌که پیشاپیش آنها دو تن عَلَم به‌دست حرکت می‌کردند، داخل تالار شدند. چند تن از بازیگران عود می‌سوزاندند و گلاب می‌پاشیدند و به سمت صحنه می‌رفتند.

عبور دسته عزاداران از میان تماشاگران در سالن انتظار مثل عبور آنها از کوچه‌های بوشهر بود. با این آغاز از همان لحظه نخست بر این موضوع تأکید می‌شد که مراسم عزاداری عنصرِ عمده نمایش است. قلندرخونه سپس در مهر همان سال در سالن اصلی تئاتر شهر و در آبان در سالن ۲۵ شهریور تماشاخانه سنگلج به روی صحنه رفت. «قلندرخونه» به ۱۷ فستیوال جهانی دعوت شد و به‌عنوان نمایش برگزیده سال ۱۳۵۴ معرفی شد. پس از اجرای این نمایش و تأثیر آن، ایرج صغیری از سوی رسانه‌ها و منتقدان عنوان «پدر تئاتر آیینی ایران» لقب گرفت.

صغیری پس از آفرینش «قلندرخونه»، نمایشنامه‌های دیگری چون «محپلنگ»، «سرباز»، «شب شولای عبدالرحمن»، «مادربزرگ» و… را نوشت. وی در کنار تئاتر، از سینما و داستان‌نویسی بازنماند و در عرصه سینما اثری چون «سفر غریب» را آفرید و در عرصه داستان هم «خالو نکیسا، بنات النعش و یوزپلنگ»، «خلخال شوم»، «آواز تیتروها» … را راهی بازار کرده است. صغیری البته تنها به خلق این آثار اکتفا نکرده و در این سال‌ها بخش اعظمی از عمر خود را صرف نوشتن مقالات پژوهشی در حوزه فرهنگ، هنر و آیین‌های بومی بوشهر کرده است تا بدین شکل دین خود را به فرهنگ و هنر جنوب ادا کند.

با این اوصاف، وی اهتمام ویژه‌ای در بازشناسی فرهنگ و هنر جنوب به کشور و حتی جهان دارد. از این رو حق بزرگی بر گردن فرهنگ و هنر استان دارد و می‌طلبد که همواره در هر شرایطی یاد و جایگاه استاد صغیری پاس داشته شود. پیش از این در گفت‌وگویی با بامداد جنوب، رئیس انجمن هنرهای نمایشی استان و پژوهشگر حوزه تئاتر در خصوص نقش صغیری در تئاتر بوشهر اشاره کرده که «حقیقتا استاد، پدر و بزرگ تئاتر بوشهر است. بهتر است بگویم ایرج صغیری ستون محکم خانواده تئاتر این سامان است. بنابراین اعتبار تئاتر بوشهر به حضور این بزرگان وابسته است.»

جهانشیر یاراحمدی همچنین در این گفت‌وگو، صغیری را بنیانگذار یک شکل اجرایی در تئاتر ایران دانسته که تا پیش از آن، این شکل اجرایی وجود نداشته و افزوده است: «او بنیانگذار تئاتر آیینی در ایران است. استاد صغیری نه تنها به تئاتر بوشهر خدمت زیادی کرده، بلکه در تعالی فرهنگ و هنر بوشهر نقش بی‌بدیلی را ایفا کرده است. بی‌شک برشمردن خدماتی که او به فرهنگ و هنر استان کرده نیاز به تدقیق و حوصله فراوان دارد. من در این‌جا تنها خیلی کوتاه به خدماتی که به تئاتر بوشهر کرده، اشاره می‎کنم. مهم‌ترین خدمت ایرج صغیری به تئاتر بوشهر این است که وی برای نخستین‌بار تئاتر این اقلیم را به کشور و جهان معرفی کرد که این اصلا اتفاق کمی نیست! چراکه صغیری همزمان تئاتر بوشهر و ظرفیت‌های هنری آن را هم به ایران و هم به جهان شناساند. آن هم درست زمانی که ما هیچ نام و نشانی در تئاتر ایران نداشتیم.»

حال مدتی است ایرج صغیری در بستر بیماری است و هم‌اینک به دلیل مشکلات ریوی در بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) بیمارستان پیوند ابوعلی سینای شیراز بستری است. خوشبختانه به گفته اقلیما صغیری، دختر وی، استاد صغیری این روزها با بهبود نسبی حال جسمانی مواجه است، اما همچنان تحت نظر تیم پزشکی در ICU به سر می‌برد.

در این زمینه مدیرعامل موسسه هنرمندان پیشکسوت به ایسنا گفت: روند درمان استاد صغیری روبه پیشرفت است. با این حال با توجه به شرایط، همچنان حضور در بخش مراقبت‌های ویژه ضروری است.

سید عباس عظیمی یادآور شد: امیدوارم استاد صغیری با تلاش پزشکان و کادر درمان بیمارستان پیوند ابوعلی سینا به زودی با بهبودی کامل مرخص شوند.

یادآوری می‌شود، هفته گذشته ایرج صغیری که چند روزی در بیمارستان سلمان فارسی بوشهر بستری بود، برای ادامه درمان به شیراز منتقل شد. او متولد اول آذر ۱۳۲۵ در بوشهر، بازیگر، کارگردان، نمایشنامه‌نویس و داستان‌نویس، دارای نشان درجه یک هنری از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و عضو موسسه هنرمندان پیشکسوت است. صغیری با بازی در نقش «ابوذر» در تئاتری که با همکاری داریوش ارجمند و نظارت علی شریعتی در دانشگاه فردوسی و حسینیه ارشاد اجرا شد، توانست مهارت خود در بازیگری را نیز به نمایش بگذارد.