«بوشهربانو» سفر از الهه لیان تا زن امروز

بامداد جنوب – داود علیزاده

بوشهربانو حاصل یک گفت‌وگوی کنشگرانه با سید قاسم یاحسینی در باب زنان باستان بوشهر است. اثری که جلد نخست یک مجموعه چند جلدی به شمار می‌رود. این کتاب که بهار ۱۴۰۴ به همت نشر «هامون نو» راهی بازار کتاب شد، راوی پژوهش‌ها، مطالعات و تحقیقات سید قاسم یاحسینی در حوزه زنان با اتکا بر یافته‌های باستان‌شناختی، علم جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و رفتارشناسی است.

کتابی که برای نخستین بار منتشر شده تا اثری مستقلی در باب زنان باستان بوشهر هم وجود داشته باشد. زنانی که در پهنه جنوب بر فراز خلیج فارس چندهزار سال پیش بودند و نقش جاودانه‌ای از خود برجای گذاشتند، زنانی که تا درجه الهه‌بودن (کی‌ری‌ری‌شا؛ الهه لیان) رسیده‌اند. یاحسینی در این اثر در جواب‌ پرسش‌های گاه ساده و گاه سمجانه الهام بهروزی کوشیده تا بخشی از یافته‌های خود را در این حوزه بازتعریف و تبیین کند. همین جواب‌های وی که هم ریشه در تاریخ دارد و هم گاهی تنه به اسطوره‌ها و باورهای عامیانه زده و گاه به سطح بینش مخاطب عام خود را نزدیک ساخته، باعث شده که کار مورد خوشایند مخاطبانی که دوستدار تاریخ و مطالعات زنان هستند، واقع شود.

این کتاب شامگاه یکشنبه، در حاشیه تور رسانه‌ای بازدید از موزه منطقه‌ای خلیج فارس که به مناسبت روز خبرنگار به همت اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر برگزار شد، رونمایی شد. مدیرکل میراث فرهنگی استان بوشهر، در حین بازدید خبرنگاران از بخش‌های مختلف موزه، با ارائه توضیحاتی جامع در خصوص اشیاء به نمایش گذاشته‌شده و نقش باستانی و تاریخی بوشهر و جنوب کشور، در بخشی دیگر به برنامه‌هایش در حوزه‌های سه‌گانه این مجموعه مهم اشاره کرد و تشکیل شورای راهبردی رسانه و رونق گردشگری دریایی را جزء اولویت‌های خود در این اداره‌کل دانست.

نصرالله ابراهیمی سپس به رونمایی کتاب بوشهربانو و اهمیت این اثر در حوزه تاریخ بوشهر اشاره و تصریح کرد: این کتاب، اثری درخور در حوزه تاریخ و زنان است که به همت آقای یاحسینی و الهام بهروزی پدید آمده و در فصل‌های مختلف به زنان بوشهر و موضوعات جالب مرتبط به آن‌ها در دوره باستان پرداخته است.

وی با اشاره به اینکه در این اثر مسئله هویت و پوشش و جایگاه زن مدنظر قرار گرفته است، افزود: باید اشاره شود که در همه دوره‌های تاریخی، زنان ایرانی زنانی با پوشش مناسب و با حجب و حیا بوده‌اند. تصویر پوشش این زنان را امروز می‌توانیم در کتیبه‌ها و اشیای تاریخی مشاهده کنیم.

در بخش بعدی این مراسم الهام بهروزی هم در خصوص چگونگی شکل‌گیری نوشتن «بوشهربانو» گفت: این کتاب حاصل یک پرسش درباره هویت زن بود که منجر به یک گفت‌وگوی مفصل با سید قاسم یاحسینی، مورخ باتجربه و زن‌پژوه جنوبی شد که در خبرگزاری ایبنا منتشر شد. انتشار این گفت‌وگو با بازخوردهای خوبی مواجه شد و بنا به پیشنهاد آقای یاحسینی تصمیم گرفتیم که آن را بسط بدهیم و به یک کتاب درآوریم.

نگارنده «بوشهر بانو» ادامه داد: در جریان نگارش اثر، کمبود منابع به‌شدت خودنمایی کرد تا جایی که آقای یاحسینی برای برخی از پاسخ‌ها چندین مقاله خارجی ترجمه‌نشده و آثار متعددی را که به‌صورت جسته‌وگریخته از زنان روایت کرده بودند، نتایج مطالعات باستان‌شناسی کتیبه‌ها و الواح را جمع‌آوری و مطالعه کرد. هر بار کشفیات او بیشتر و بیشتر و پاسخ‌هایش با فرضیه‌های قوی‌تری جان می‌گرفت. او در پاسخ به برخی از سؤالات اصلاً ابایی از کاربرد واژه «نمی‌دانم» نداشت. یاحسینی همه پاسخ‌هایش را فرضیه‌هایی می‌دانست که قابل رد یا تائید بودند.

به گفته وی، این کتاب در واقع شکل گرفت تا هویت زن بوشهر و جایگاه وی را در این منطقه از عهد باستان مورد بازشناسی قرار بدهد. با زبانی ساده و روان نوشته شد و در قالب گفت‌وگو تا مخاطب پرمشغله و کم‌حوصله امروزی بتواند آن را بخواند، با آن ارتباط برقرار کند. قطعاً تاریخ در هویتمندی و هویت‌سازی نقش پررنگی را ایفا می‌کند.

بهروزی تأکید کرد: تاریخ‌زنان باستان نه‌تنها در ایران، بلکه در جهان تاریخ در سایه‌ای دارد که تنها بر اساس گمانه‌زنی‌ها و مطالعات باستان‌شناختی و واکاوی اشیای تاریخی بازمانده و مرتبط با زنان و مستنداتی اندک جمع‌آوری‌شده است.

وی سپس به جلد کتاب اشاره کرد و گفت: رنگ جلد را خاکستری انتخاب کردم، چون از دید من زنان تاریخی خاکستری دارند، تاریخی که نه سیاه است و نه سفید. چون در عصر معاصر ما دیتاها و داده‌های خوبی از زنان داریم اما برعکس در عصر باستان تاریخ آن‌ها در سایه قرار گرفته و در دوره‌های تاریخی هم به لطف مورخان مذکرنویس در حاشیه یا پاورقی‌ها حرفی از آن‌ها به میان آمده است.

پیش‌ازاین مهدیه امیری دشتی، نویسنده و پژوهشگر حوزه زنان نیز در یادداشتی با عنوان «بوشهربانو؛ بازنویسی زن در متن فراموشی» در خصوص این اثر نوشته: «این کتاب، مجموعه‌ای از گفت‌وگوهای پژوهشگر و مورخی است که جسارت اعتراف به «ندانستن» را دارد؛ جسارتی کمیاب در سنت تاریخ‌نویسی مردانه‌ای که همواره وانمود کرده همه‌چیز را می‌داند. در اینجا اما «نمی‌دانم» نه عقب‌نشینی، بلکه نوعی از صراحت اخلاقی و آغاز یک بازخوانی مونثانه از تاریخ است. این لحظه‌ای است که تاریخ رسمی با شکست مواجه می‌‎شود و «تاریخ از پایین»، با تمام شکاف‌ها و غیاب‎‌هایش، امکان ظهور می‌یابد. بوشهربانو تلاشی ارزشمند برای مونث‌‎سازی تاریخ است؛ یعنی وارد کردن تجربه‌ها، حضور و روایت زنانه در بستری که همواره به قلم مردان نوشته‌شده است. این اثر، نه‌تنها رد حضور زنان در تاریخ بوشهر را دنبال می‌کند، بلکه با بازخوانی منابع تاریخی، زبان گفتار عامیانه، اسطوره‌ها و روایت‌های محلی، در پی کشف لایه‌‎هایی از هویت زنانه است که سال‌ها سرکوب یا پنهان مانده‎‌اند. نویسندگان کتاب، به‌جای آنکه زن را در نقش منفعل قربانی روایت کنند، بر جنبه‌های کنشگری زنان تمرکز دارند. از زنانی گفته‎‌اند که در برابر ساختارهای مردسالار ایستادگی کرده‌اند. در این مسیر، روایت‌ها از حاشیه به متن می‌آیند و زنان از سوژه‌های صامت به فاعلانی تاریخی بدل می‌شوند.

یکی از نکات قابل تأمل در این اثر، حضور مؤثر الهام بهروزی به‌عنوان پرسش‌گر است. حضور زن در جایگاه مصاحبه‌گر، به‌خودی‌خود روایتی زنانه و متعادل ایجاد می‌کند که با سنت مردانه تاریخ‌نگاری رسمی تفاوت دارد. این انتخاب، بُعدی متقابل به گفت‌وگو داده و اجازه می‌دهد مسائل مربوط به هویت، بدن، نقش اجتماعی و حافظه زنانه با نگاهی تحلیلی مطرح شود. همچنین می‌توان کتاب بوشهربانو را تلاشی برای بازیابی بخشی از حافظه اجتماعی دانست که در متن تاریخ رسمی و گفتمان قدرت، به حاشیه رانده شده‌ است. در این اثر، قاسم یاحسینی با پرسش‌‎‏های الهام بهروزی، به واکاوی تاریخ زنان در بوشهر می‌پردازد؛ اما این واکاوی، صرفاً بازگویی اطلاعات تاریخی نیست، بلکه بازتابی از وضعیت اجتماعی، جنسیتی و فرهنگی یک جامعه خاص است که در طول قرون، صدای زنانش یا خاموش شده یا خاموش نگاه داشته شده‌ است.

تصویر روی جلد کتاب بوشهربانو، یک النگو است. یک شیء ساده اما بار فرهنگی و اجتماعی سنگینی دارد. در جامعه‌شناسی نشانه‌شناختی، اشیای معمولی می‌توانند حامل معانی پیچیده‌ای باشند. النگو، در بافت فرهنگی جنوب ایران، یک نماد زنانه است؛ اما نه صرفاً از منظر زینت یا زیبایی، بلکه از زاویه هویت، محدودیت و حتی تعلق. یکی از نکات تأمل‌برانگیز جلد این است که به‌جای نمایش تصویر زن، از یک شیء زنانه استفاده‌شده. این انتخاب از دیدگاه جامعه‌شناسی بصری، نشان‌دهنده تداوم همان حذف تاریخی چهره و هویت زن در روایت رسمی است. زن دیده نمی‌شود، اما اثرش و شی‌اش حضور دارد. این همان وضعیت متناقض زن در تاریخ است؛ حضور غایب. دایره یا حلقه می‌تواند نشانه چرخه، پیوستگی و حتی اسارت باشد.

النگو به‌عنوان دایره‌ای بسته، استعاره‌ای بصری از محدودیت‌های اجتماعی زن است؛ اما همین دایره می‌تواند معنای معکوس هم داشته باشد؛ اتصال، پیوند جمعی زنان و تداوم حافظه زنانه. در این خوانش، النگو می‌تواند هم نشانه اسارت و هم نماد همبستگی باشد و این دوگانگی دقیقاً با محتوای کتاب همخوانی دارد. در سطحی دیگر، النگو نشانه‌ای از «داشتن» است. زیوری که اغلب از سوی شوهر به زن داده می‌شود و در مواردی حتی به‌عنوان ضمانت یا مهریه در نظر گرفته می‌شود. پس در این نگاه، النگو نه‌فقط زیور، بلکه نوعی قرارداد اجتماعی و نماد تملک زن در نظم سنتی است. تصویر النگو روی جلد، با تمام بارهای نشانه‌شناختی‌اش، استعاره‌ای از وضعیت پیچیده زنان است؛ میان اسارت و پیوند، تملک و قدرت، حذف و پایداری. این کتاب نه‌فقط به ما تاریخ می‌دهد، بلکه تصویری از جامعه‌ای را ترسیم می‌کند که در آن زنان، بی‌صدا اما مؤثر، تاریخ را زیسته‌اند.

از منظر جامعه‌شناسی حافظه، آنچه در تاریخ ثبت می‌شود، بازتاب انتخاب‌های قدرت و گفتمان مسلط است. این نوع تاریخ‌نگاری، بر مبنای مقاومتی فرهنگی علیه فراموشی ساختاری زنان شکل‌گرفته است؛ امری که در تحلیل جامعه‌شناختی، نوعی بازسازی «میدان نمادین» برای بازشناسی جایگاه اجتماعی جنسیت تلقی می‌شود. جامعه بوشهر – همچون بسیاری از جوامع سنتی خاورمیانه – با ساختاری مردسالارانه تعریف‌شده که در آن تقسیم کار جنسیتی، اقتدار پدرسالار و محدودسازی نقش‌های زنانه در حوزه خصوصی، نهادینه‌شده است. بوشهربانو از خلال تحلیل نقش زنان در دوره‌های تاریخی مختلف نشان می‌دهد که این ساختار چگونه تداوم‌یافته و درعین‌حال، در نقاطی خاص شکسته شده است. ‎