نیل ترجمه بوشهر به‌سوی اندیشه جهانی/ ترجمه بازآفرینی یک ساختار فکری است

بامداد جنوب – الهام بهروزی

وقتی به تاریخ ادبیات بوشهر می‌نگریم، در عرصه نویسندگی، داستان‌نویسی و شاعری با نام‌های برجسته و شناخته‌شده‌ای مواجه می‌شویم که هر کدام وزنه‌های سنگینی در ادبیات ایران به‌شمار می‌روند. در این میان، اما در حوزه ترجمه دستمان چندان پر نیست و تنها دو مترجم صاحب‌نام؛ یعنی نجف دریابندری و حسن زنگنه داریم. دریابندری با ترجمه‌هایی که به معیارهای کلاسیک و مدرن وفادار بودند، نه تنها ادبیات جهان را به زبان فارسی آراسته کرد، بلکه با انتخاب آثار و شیوه نگارش خود، سلیقه و استانداردی تازه برای مترجمان ایرانی رقم زد. حسن زنگنه نیز با دقت زبانی و شناخت واژگانی و فرهنگی عمیق، دریچه‌ای متفاوت به روی خلیج‌فارس‌پژوهی گشود و خواننده را با دنیای جدیدی از این آبراهه استراتژیک آشنا کرد.

کم بودن شمار مترجمان بوشهری، بازتابی است از تمایل اهالی قلم این دیار به شعر و روایت بومی؛ ساحل و دریا، فرهنگ جنوب و بافت اجتماعی بندر تا ترجمه آثار دیگران. این شکاف، امروز می‌تواند انگیزه‌ای برای نسل تازه بوشهری‌ها باشد تا با جسارت وارد عرصه ترجمه شوند و میراث دریابندری و زنگنه را ادامه دهند؛ میراثی که جز با پیوند با علم زبان، شناخت عمیق از بستر فرهنگی خاستگاه و اراده به انتخاب آثار شاخص جهانی، دوام نخواهد یافت. اکنون نشانه‌های این تداوم را می‌توان در ظهور نسل تازه مترجمان جنوب دید؛ کسانی که با مهارت زبانی و انتخاب‌های هوشمندانه، در حال گشودن فصل تازه‌ای در تاریخ ترجمه بوشهر هستند.

مترجمان جوان و بادانشی که با انتشار کارهای فاخر و باکیفیت نشان داده‌اند که میراث‌داران دغدغه‌مندی برای نجف دریابندری و حسن زنگنه خواهند بود. از جمله آن‌ها می‌توان به مبین کرباسی اشاره کرد که با گزیده‌کاری و نکته‌سنجی تاکنون دو اثر قابل درنگ و عمیق را در حوزه سیاست و روابط بین‌الملل راهی بازار کرده است؛ «کتاب لیبرالیسم و نارضایتی‌های آن» نوشته فرانسیس فوکویاما (انتشارات نگاه) و «عصر انقلاب‌ها؛ پیشرفت و عقب‌گرد از ۱۶۰۰ تا امروز» اثر فرید زکریا (نشر ثالث).

مبین کرباسی که چند سالی است به‌شکل جدی رو به ترجمه آورده، در خصوص اهمیت این فن به بامداد جنوب گفت: ترجمه برای من فقط جابه‌جایی واژه از زبانی به زبان دیگر نیست؛ بلکه پلی است که ذهن‌ها و تجربه‌های جهان را به هم وصل می‌کند. در ایران، ترجمه راهی بوده برای نفس کشیدن ادبیات و علوم در فضای بسته‌ زبان مادری. در بوشهر اما، ترجمه معنای دیگری دارد؛ اینجا کنار دریا، همیشه تبادل و دادوستد جریان داشته و ما با ترجمه، بوشهر را به جهان و جهان را به بوشهر نزدیک کرده و می‌کنیم.

این مترجم بوشهری در ادامه با تاکید بر اینکه بوشهر، قرن‌ها مقصد سفرنامه‌نویسان و پژوهشگرانی بوده که به زبان‌های بیگانه درباره آن و خلیج فارس قلم زده‌اند، افزود: آغاز ترجمه این متون با کارهای حسن زنگنه، پنجره‌ای تازه به روی مطالعات خلیج‌فارس‌پژوهی گشود و نشان داد که ترجمه می‌تواند گذشته و هویت این جغرافیا را به نسل‌های بعدی و آیندگان آن با دقت و ظرافت بازنمایی کند.

وی، همچنین نام نجف دریابندری را نامی بزرگ در تاریخ ترجمه جنوب و ایران دانست و ادامه داد: به قول بهرام دبیری، «نجف دریابندری آدمیزادی شگفت بود.» او در ترجمه هم متفاوت بود و تفاوت او در شناخت دقیق لحن اثر مبدأ و برگزیدن لحن جانشین در فارسی بود؛ از شوخ‌طبعی نوجوانانه «هکلبری فین» گرفته تا انتخاب زبان محاوره‌ای «گور به گور» فاکنر و نثر منشیانه «بازمانده روز» که برای بازآفرینی فضای اشرافی داستان، به سفرنامه‌ها و خاطرات عهد قاجار رجوع کرده بود. دریابندری در ترجمه بدعت‌های حرفه‌ای و مثبتی داشت که مهم‌ترین آن انتخاب عناوینی زیبا و نوگرایانه برای آثارش بود! این هنر را امروز کمتر مترجمی دارد، آن‌ها عموما در انتخاب نام آثار ترجمه‌ای خود از جسارت کمتری برخورداند ولی دریابندری نامی خلاقانه اما وفادار به نام و ماهیت کار مبدأ انتخاب می‌کرد.

کرباسی با تاکید بر اینکه نقشی که زنگنه و دریابندری در ترجمه جنوب از خود برجای گذاشتند، هرگز پاک‌شدنی نیست، تصریح کرد: آن‌ها با آثارشان نه‌تنها معیار حرفه‌ای ترجمه را در بوشهر و ایران ارتقا دادند، بلکه افق تازه‌ای را پیش روی مترجمان بعدی گشودند. بی‌شک مترجمان امروزی با گزینش آثار اندیشگی و تحلیل‌محور، نه فقط باید بر غنای محتوایی ترجمه بیفزایند، بلکه با تعریف استانداردهای تازه در انتخاب متن، بازآفرینی لحن و دقت مفهومی بایستی جایگاه بوشهر را در جغرافیای ترجمه ایران تثبیت کنند.

وی سپس در ادامه این گفت‌وگو به چگونگی ورودش به حوزه ترجمه اشاره و بیان کرد: ورود من به این حیطه، شاید خیلی اتفاقی و با تشویق یکی از اساتیدم و دلگرمی برخی از دوستان فرهیخته و صاحب‌اندیشه‌ام بود. از آنجا که حوزه تخصصی من روابط و مناسبت‌های بین‌المللی بود و عمدتا به سیاست توجه ویژه‌ای داشتم، تلاش کردم که تمرکز خودم را در ترجمه بیشتر به سمت کتب و آثاری ببرم که که نیاز به شناخت و تحلیل عمیق بسترهای سیاسی، تاریخی و فرهنگی داشته باشند.

کرباسی تاکید کرد: به باور من، ترجمه در این حوزه صرفا انتقال واژه‌ها نیست، بلکه بازآفرینی یک ساختار فکری است که ‌می‌تواند برای مخاطب فارسی‌زبان، هم دقت علمی و هم پس‌زمینه‌ معنایی متن اصلی را روشن کند. از همین‌رو، در انتخاب آثار، همواره کوشیده‌ام سراغ نویسندگانی بروم که نه‌تنها در جهان اندیشه تاثیرگذارند، بلکه رویکردی تحلیلی به چالش‌های امروز جهان دارند؛ نویسندگانی چون فرانسیس فوکویاما و فرید زکریا که آثارشان ترکیبی است از تاریخ، فلسفه سیاسی و آینده‌پژوهی. هدفم این بوده که با ترجمه این نوع آثار، هم به غنای گفتمان علمی کشور بیفزایم و هم به شکلی مستند، پلی میان دانش سیاست‌ورزی جهانی و نیازهای فکری جامعه ایران بسازم.

این مترجم جنوبی که موسس مجمع دانای بوشهر نیز است و در این سال‌ها توجه ویژه‌ای به گفتمان‌سازی به‌خصوص گفتمان مکتوب با حمایت از آثار برخی از نویسندگان بوشهری داشته است، گفت: ترجمه یکی از مقوله‌هایی است که به فراگیری گفتمان‌ها در جامعه مادر کمک می‌کند؛ چراکه آثار ترجمه‌ای با انتقال فرهنگ و تجربه زیسته و اندیشه ملت‌های دیگر می‌توانند بسان یک کاتالیزور فرهنگی عمل کنند و به ابزاری برای آزمودن ایده‌ها در بستر تاریخی و اجتماعی خودمان و سنجش آن‌ها با واقعیت زیست‌جهان ایرانی درآیند. به همین دلیل، هر قدر دامنه و کیفیت ترجمه گسترده‌تر باشد، امکان شکل‌گیری گفت‌وگوهای عمیق‌تر و مبتنی بر تجربه جهانی در جامعه ما بیشتر خواهد شد؛ گفت‌وگوهایی که می‌توانند مسیر توسعه فرهنگی بوشهر و ایران را هموارتر سازند.

کرباسی با تاکید بر اینکه ترویج گفت‌وگو در جامعه کنونی ضامن پویایی فکری و کاهش شکاف‌های ذهنی خواهد بود، بیان کرد: راهی که نه‌تنها سرمایه فرهنگی را تقویت می‌کند، بلکه بستر لازم را برای نقد سازنده و شکل‌گیری راه‌حل‌های بومی در برابر چالش‌های جهانی فراهم می‌آورد.

این مترجم در خصوص وضعیت کنونی ترجمه در بوشهر توضیح داد: با وجود پیشینه غنی ادبی و داستانی بوشهر، حوزه ترجمه همچنان در سایه شعر و داستان قرار دارد و به همین دلیل شمار مترجمان‌مان انگشت‌شمار هستند. به عقیده من، این کمبود نه از ضعف توانایی‌ها، بلکه از اولویت نویسندگان جنوب به بازتاب تجربه زیسته خود ناشی می‌شود؛ با این حال، در سال‌های اخیر حضور مترجمان جوان و تخصص‌گرا نشان می‌دهد که فضای ترجمه در بوشهر در حال گذر از رکود به مرحله بازتعریف و گسترش است، مسیری که اگر با حمایت نهادی و آموزشی همراه شود، می‌تواند جایگاه تازه‌ای برای جنوب در نقشه ترجمه کشور ترسیم کند.

مترجم کتاب «عصر انقلاب‌ها؛ پیشرفت و عقب‌گرد از ۱۶۰۰ تا امروز» در خصوص اینکه چگونه ترجمه در بوشهر می‌تواند در حرکتی معنامند به سمت اندیشه جهانی پیش برود، توضیح داد: ترجمه در بوشهر زمانی می‌تواند معنادارتر به سمت اندیشه‌های جهانی سوق پیدا کند که انتخاب آثار بر پایه شاخص‌های فکری و ظرفیت گفت‌وگوی آن‌ها با بافت اجتماعی و فرهنگی این دیار انجام شود؛ بنابراین مترجمان علاوه بر تسلط کامل بر زبان مبدا و مقصد، باید شناخت عمیقی از زمینه‌های فرهنگی، سیاسی و تاریخی داشته باشند تا انتقال مفاهیم از سطح متن فراتر رود و مفاهیم جهانی با هویت و روایت بومی تلفیق شوند تا هم اصالت محلی حفظ شود و هم امکان تعامل با جهان تقویت شود. در این راستا، باید بسترهای مناسب برای گفت‌وگو و نقد در جامعه بوشهر فعال شوند تا ترجمه از فعالیت فردی به جریان فرهنگی جمعی ارتقا یابد و تمرکز بر حوزه‌های اثرگذار چون روابط بین‌الملل، علوم اجتماعی، فلسفه و تاریخ ادامه پیدا کند تا نتیجه این حرکت، عبوری هدفمند از روایت‌های بومی به پهنه اندیشه‌های جهانی باشد.

کرباسی در خصوص فواید مانوس شدن جامعه محلی بوشهر با اندیشه‌های جهانی از طریق ترجمه بیان کرد: این فرایند، افق دید را گسترش می‌دهد و امکان مقایسه و سنجش تجربه‌های جهان را با واقعیت‌های بومی فراهم می‌کند؛ به عقیده من، آشنایی با گفتمان‌های فکری خارجی، نه‌تنها سرمایه فرهنگی را غنی‌تر می‌کند، بلکه بستر لازم را برای نقد سازنده و شکل‌گیری راه‌حل‌های متناسب با نیازهای محلی در برابر چالش‌های جهانی نیز شکل می‌دهد. چنین آمیختگی، هم به پویایی فکری و کاهش شکاف‌های ذهنی در جامعه می‌انجامد و هم شبکه‌ای از ارتباطات فکری می‌سازد که بوشهر را از حاشیه فرهنگی به متن گفت‌وگوهای ملی و جهانی نزدیک‌تر می‌کند.

وی در خصوص اینکه آیا کار بعدی‌اش هم دوباره به سیاست و نظریه‌های سیاسی گره خورده، بیان کرد: بله، چون بازگردان این آثار موجب ارتقای دانش سیاسی جامعه و نسل امروزی می‌شود که به‌شدت نیاز به درک و شناخت ساختارهای قدرت، روندهای جهانی و پیامدهای تصمیم‌گیری در عرصه بین‌الملل دارند؛ آثاری از این دست به شهروندان کمک می‌کند تا با آگاهی از تجربه‌های دیگر کشورها، توان تحلیل مسائل روز را پیدا کنند و با دیدی واقع‌بینانه‌تر در گفتمان‌های ملی و محلی مشارکت کنند.