ظهور نخستین کارت‌پستال‌های ایران از بطن «تجارتخانه کاشانی»

بامداد جنوب – سیده فاطمه یاحسینی

سیدقاسم یاحسینی، مورخ و بوشهرپژوه جنوبی در بخش نخست گفت‌وگوی خود در باب تاریخ تصویری بوشهر که به کارت‌پستال‌های بوشهر در دوره قاجار اختصاص دارد، ضمن اشاره به چگونگی علاقه‌مند شدنش به جست‌وجو در این زمینه، به تعدادی کارت پستال کشف‌کرده در این باب و تاریخچه کارت پستال در جهان هم گریزی زد و در این باره تاکید کرد که «تاریخ دقیق و مشخص کارت پستال در جهان، اروپا و امریکا، هنوز هم محل بحث است و اجماع واحدی میان مورخان عکاسی در این باب وجود ندارد. اجمالاً می‌دانم ظاهراً و احتمالاً نخستین کارت پستال در جهان، به نوشته لاروس در سال ۱۸۶۹م./ ۱۲۴۸ شمسی در اتریش چاپ شده است؛ یعنی در عصر ناصرالدین‌شاه قاجار. در برخی منابع دیدم که نخستین بار در ایالات متحده آمریکا در تاریخ ۲۷ فوریه ۱۸۶۱م./ ۸ اسفند ۱۲۳۹ش. به فردی به نام جان چالتون مجوز چاپ و انتشار کارت پستال داده شده است! البته برخی از مورخان فرانسه و آلمان را پیشتاز این نوآوری تصویری می‌دانند، یعنی در خلال جنگ بین فرانسه و آلمان در ۱۸۷۰م./۱۲۴۹ش که آلمان، به رهبری بیسمارک، موفق شد بخشی از خاک فرانسه را اشغال کرده و همان سالی که واقعه کمون پاریس هم رخ داد! ماجرا را می‌توانید در رمان جذاب «شکست» نوشتۀ درخشان امیل زولا بخوانید!» حال در بخش دوم این مجموعه‌گفت‌وگوی کارت‌پستالی با این مورخ که از سمت او به مهرداد اسکویی تقدیم شده، به تاریخ کارت پستال در ایران و نقش اسکویی در بازشناسی این تاریخ پرداختیم که ماحصل این گفت‌وگو در ادامه می‌آید.

می‎توانید از کتاب‌های اختصاصی آقای اسکویی در زمینۀ کارت پستال‌های ایران نام ببرید؟

ـ بله، در همین راستا می‌توانم به کتاب‎های «حج به روایت کارت پستال‌های تاریخی، ۱۳۹۵» و «گیلان به روایت کارت پستال‎‏های تاریخی، ۱۳۹۶» و بالاخره کتاب «بناهای مقدس ایران در کارت پستال‌های تاریخی۱۴۰۴» به کوشش مهرداد اسکویی و زینب علیزاده که همین امسال(۱۴۰۴) به همت انتشارات سوره مهر، چاپ شده است، اشاره کنم. از ایو به‌مناسبت برپایی نمایشگاه‌های مختلف، چندین برشور نیز طبع و منتشر شده است. آقای اسکویی، پُرکارترین مورخ کارت پستال در ایران نیز به شمار می‌روند.

آیا درباره شهرهای ایران در کارت پستال‌های قدیمی نیز پژوهش مستقلی انجام شده است؟

من برای یافتن پاسخ شما، یک بعد از ظهر کامل در اینترنت و فضای مجازی جست‌وجو کردم. همچنان با آقای مهرداد اسکویی نیز تماس مجازی گرفتم. شمار شهرهایی که کتابی مستقل در این باره درباب آن‎ها منتشر شده باشد، از انگشتان یک دست نیز کمتر است. تا آن‌جا که دانستم می‎توانم به این کتاب‌ها اشاره کنم:

یکی کتاب «آذربایجان به روایت کارت پستال‎های تاریخی» گردآوری آقای ابراهیم پورحسین خونیق است که در سال ۱۳۹۵ چاپ و منتشر شده است. دیگری کتاب «کارت پستال‌های تهران» نوشتۀ آقای محسن عباسی که در سال ۱۴۰۲ طبع و منتشر شده است. به کتاب گیلان هم پیش از این اشاره کردم.

من به‎‏جز این سه شهر (آذربایجان، گیلان و تهران) و سه کتاب، کتاب مستقل دیگری سراغ ندارم. البته در چند سال اخیر چند مجموعه کارت پستالی خوب درباب شهرهای شیراز، اصفهان، تبریز و … هم منتشر شده، اما شکل و شمایل کتاب ندارند.  ضمناً این را هم بگویم که شنیدم دو کتاب مستقل هم قرار است درباره کارت پستال‌های تاریخی شهر شیراز و همچنین جنوب ایران، در آینده نزدیک منتشر شود. در کتاب کارت پستال‌های تاریخی جنوب ایران، حتماً کارت پستال‌های مربوط به بوشهر هم باید باشد. شک ندارم درباب هرکدام از این شهرها، می‌توان یک کتاب مستقل کارت پستال‌های تاریخی منتشر کرد. همچنین جای یک تحقیق درباب کارت پستال در سفرنامه‌های مربوط به ایران از نیمه دوم قرن نوزدهم تا نیمه اول قرن بیستم میلادی نیز خالی است.

شنیده‌ام که حتی چند رمان نیز به زبان فارسی با محوریت کارت پستال نوشته یا ترجمه شده است!

بله همین طور است. حالا که حرف درباره کتاب‌های کارت پستال در ایران شد، شاید خالی از فایده نباشد که به اسامی چند کتاب رمان هم اشاره کنم. یکی کتاب «کارت پستال‌هایی از گور» نوشتۀ امیر سولیاگیچ است که خواندنش واقعاً حال آدم را بد می‎کند، دیگری رمان «کارتپستال» نوشته خانم مهرانگیز شریفیان که نشر مروارید چاپ کرده است. قصه مهاجرت اجباری دختری است از ایران به انگلستان که به زور خانواده سنتی خودش در ۱۶ سالگی ناچار به مهاجرت به خارج از کشور می‌‎شود. استقبال خوبی هم از این رمان جذاب شده است و حتی جایزه سالانه و معتبر گلشیری را هم ربوده است. دیگری رمان «کارت پستال‌های خونین» نوشته جیمز پاترسون با ترجمه مهگونه قهرمان. یک رمان در ژانر کاراگاهی است. قاتل پس از هر جنایت در شهری، یک کارت پستال ارسال می‌کند!

حالا بعد از این کتاب‌شناسی اجمالی کارت پستال در ایران، دوباره برمی‌گردم به پرسش خودم، نخستین کارت پستال مربوط به ایران در چه تاریخی و مربوط به کدام شهر یا منظره ایران بود؟

با وجود همه این آثار ارزشمند، تا امروز ما دقیق و با ذکر جزئیات، نمی‌دانیم اولین کارت پستال در داخل ایران در چه تاریخی و از سوی چه فردی چاپ و منتشر شده است. عمدتاً می‌دانیم که این اروپاییان بودند که در ایران، فرهنگ ارسال کارت پستال را آغاز کردند؛ اما نخستین اروپایی که به مقصد ایران یا از ایران به اروپا کارت پستال ارسال کرد، چه فردی و از کجا بود؟ نمی‌دانیم و فکر کنم نخواهیم دانست.

اما با توجه به حضور دیرینه اروپاییان، خصوصاً انگلیسی‌ها از سال ۱۷۶۵ میلادی به بعد در بوشهر، می‌توان مدعی شد که بندر بوشهر در عهد قاجار و عصر پادشاهی ناصرالدین شاه، از جمله نخستین شهرهای بندری ایران بوده که به مقصد آن، از اروپا، کارت پستال ارسال شده است. در ادامه این مصاحبه، به این موضوع مفصل برخواهم گشت.

اما پرسش این است که نخستین فرد یا بنگاهی که در داخل ایران اقدام به چاپ کارت پستال کرد کرد، چه فردی و در چه شهری بود. آقای مهرداد اسکویی، مورخ پُرکار و آگاه کارت پستال در ایران، بر این باور است که احتمالاً نخستین فردی که در ایران اقدام به چاپ کارت پستال کرد، در تهران و فردی به نام سیدعبدالرحیم کاشانی بوده است. این فرد در سال ۱۸۹۲ میلادی/ ۱۲۷۳ شمسی و حدود دوازده سال پیش از انقلاب مشروطه، در «تجارتخانه کاشانی» نخستین کارت پستال را در ایران طبع و منتشر کرد. فکر کنم یک مطالعه موردی در این باره ضروری باشد.

با وقوع انقلاب مشروطه، خیزش مردمان شهری و رواج بی‌سابقه مطبوعات و نشریات انقلابی، رویکرد مردم به خرید و نگهداری کارت پستال‌های مربوط به سران و چهرهای مشروطه و حتی ضد مشروطه شتاب گرفت و در همین راستا، تعداد قابل‌ملاحظه‌ای کارت پستال در داخل ایران، طبع و منتشر شد. در این باره هنوز یک تحقیق مستقل انجام نشده، اما مجموعه‌ای از آن کارت پستال‌ها را می‎توانید در کتاب آقای قاسم صافی ببینید. دیدم که اخیراً یک مرکز انتشاراتی، گزیده کارت پستال‌های مربوط به انقلاب مشروطه را به شکل جالبی چاپ و منتشر کرده است.

برخی معتقد هستند که ناصرالدین شاه قاجار، اولین ایرانی بود که از کارت پستال استفاده کرد!

ـ بله من هم مطالبی در این باره در فضای مجازی و چند سایت، خوانده‎‏ام که ناصرالدین شاه در سفر فرنگ و به مناسبت روز عُشاق (والنتاین) برای انیس‌الدوله، سوگلی محبوبش، کارت تبریکی نوشت و ارسال کرد، اما این را از نظر تاریخی، یک افسانۀ رومانتیک می‎‏دانم و بس. بر اساس منابع ناقص موجود، پیش از ناصرالدین شاه، ایرانیان زیادی در فرنگ، با پدیدۀ نوظهور کارت پستال آشنا شده و در مراودات خود از آن استفاده کرده بودند. البته تا امروز، هیچ تحقیق ابتدایی نیز در زمینه آشنایی ایرانیان در فرنگ با پدیدۀ جالب توجه کارت پستال، انجام نشده است. چنین تحقیقاتی در ایران فانتزی تلقی شده و مورخان ایرانی، تمایل چندانی به انجام چنین کارهایی ندارند، هر چند انجام آن هم بسیار سخت، زمان‌بر و پر‌هزینه است.

چرا در عصر مشروطه استقبال از کارت پستال به طور جهشی در ایران افزایش یافت؟

ـ خوب این استقبال عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مختلفی دارد. روزنامه و روزنامه‌نگاری در عصر مشروطه، به‌طور بی‎‌سابقه‌ای افزایش یافت. مردم کوچه و بازار به خواندن روزنامه یا شنیدن مطالب آن، در خانه‌ها، قهوه‌خانه‌ها، مراکز عمومی و حتی خیابان‎ها عادت کردند. رشد سیاسی و آگاهی مردم شهری زیادتر شد. مردم اخبار سیاسی را دنبال می‌کردند. در کنار این رشد ژونالیستی، کم‌کم توجه مردم به پدیدۀ عکس، تصویر و کارت پستال هم جلب شد. مردم دوست داشتند چهرۀ رهبران انقلاب مشروطه (مثل آیت‌الله طباطبایی و بهبهانی) را ببینند و احیاناً عکس‌هایی از آنان در خانه یا مغازه و محل کار داشته باشند، خصوصاً روحانیون و روشنفکرانی که در شمار رهبران و لیدرهای مشروطه محسوب می‌شدند (مثل تقی‌زاده و…).

پس از تصرف تهران و پایان عصر موسوم به استبداد صغیر نیز این علاقه به عکس و تصویر فزونی گرفت. عکس شهدای انقلاب مشروطه، مثل ملک المتکلین، میرزا جهانگیر خان صوراسرافیل و حتی محبوسین و زندانیان باغشاه، به تعداد بالا فروش رفت. در همین راستا بود که برخی از بنگاها و مراکز، در پاسخ به چنین عطش و نیازی، شروع به تولید و چاپ عکس، در تیراژ انبوه و کارت پستال کردند. اگر محققی با حوصله، یک بار دیگر کتاب مهمی چون «تاریخ مشروطه ایران» زنده‌یاد احمد کسروی را بخواند، مستندات تحلیل مرا به‌خوبی می‌تواند در آن ببیند و بخواند. مردم تا آن‌جا به چنین پدیدۀ تازه‌ای علاقه پیدا کردند که حتی مثلاً تصویر موسیو نوز بلژیکی، در یک مجلس بالماسکه که خودش لباس آخوندی پوشیده بود یا تصویر جسد قاتل تریزی، میرزا علی‌اصغر اتابک را می‌خریدند و نگاه می‌داشتند.

در چنین فضای ملتهب سیاسی و فرهنگی بود که توجه به کارت پستال در تهران و حتی برخی از شهرهای بزرگ ایران فزونی گرفت. البته تحلیل این پدیده به همین مختصر، محدود نمی‎شود و باید محققی با تکیه بر تک تک این کارت پستال‌های مربوط به انقلاب مشروطه، تحلیل جامع و کامل ارائه دهد.

در بوشهر چطور؟

در حال حاضر نمی‌دانم در بوشهر، در خلال انقلاب مشروطه، از چنین کارت پستال‌هایی استقبال شد یا نه؟ می‌دانیم که در این دوران، چاپخانه مظفری در بوشهر فعال بوده است، اما نمی‌دانم کارت پستال مربوط به مشروطیت را هم چاپ می‌کرده یا نه؟!