«زن و بچه» عقب‌گرد یک فیلمساز نوگرا

بامداد جنوب – الهام بهروزی

سعید روستایی نامی است که به سینمای اجتماعی ایران گره خورده است؛ کارگردانی که با «ابد و یک روز» و «برادران لیلا» توانست نگاه بسیاری از منتقدان و مخاطبان جدی سینما را به خود جذب کند. او با دست گذاشتن روی سوژه‌های داغ جامعه و رسوخ در لایه‌های تودرتو و پنهان آن، داستان‌هایی را روایت می‌کند که در عین گزندگی، آن روی دیگر و مغفول مانده جامعه ایرانی را نشان می‌دهد.

قصه‌پردازی، شخصیت‌پردازی و دیالوگ‎‌پروری مهم‌ترین عوامل توفیق روستایی در پیشبرد روایت رنج‌ طبقات بلادیده و مصیبت‌زده جامعه مذکور است. روستایی با انتخاب این ژانر در این سال‌ها کوشیده با زبان هنر بخشی از زخم‌های ناسور جامعه خود را به تصویر بکشد. او در تازه‌ترین ساخت خود، یعنی «زن و بچه» به سراغ دنیای زنی بیوه و تنها و پر از رنج رفته است. اثری که برخی از منتقدان سینما آن را کاری جدی و تماشای آن را ضروری می‌دانند. به عقیده این گروه، فیلم بدون قضاوت، واقعیتی را نشان می‌دهد که بسیاری از مادران ایرانی با آن روبه‌رو هستند؛ تنهایی، قضاوت اجتماعی، تربیت فرزندان بدون پشتیبانی مردانه و مبارزه با بی‌عدالتی. این فیلم پر از جزئیات است، اما هیچ‌وقت پیچیده یا غیرقابل فهم نمی‌شود. روستایی، مثل همیشه با دوربینش فقط تماشا نمی‌کند، بلکه وارد زندگی شخصیت‌ها می‌شود.

در این میان، اما عده‌ای از منتقدان هم بر این باورند که زن و بچه کاری شتاب‌زده و نارسا در روایت داستان رنج این زن است. زنی (پریناز ایزدیار) که تمام عمرش را صرف مراقبت از پسر نوجوانش، علیار کرده؛ پسری که رفتارهای ناهنجارش باعث اخراج از مدرسه شده و مهناز را در موقعیتی بحرانی قرار داده است. وقتی مهناز تصمیم می‌گیرد زندگی‌اش را دوباره بسازد و با مردی به نام حمید ازدواج کند، یک حادثه ناگهانی در شب مراسم نامزدی، همه چیز را تغییر می‌دهد. فیلم از این نقطه، وارد فضایی سنگین و درگیرکننده می‌شود که تا انتها مخاطب را رها نمی‌کند!

این دسته از منتقدان سینما بر این باورند که روستایی در این اسیر به‌دلیل روی آوردن به خرده‌روایت‌ها از روایت اصلی داستان فیلم باز می‌ماند. از همین رو نتوانسته کار را آن‌گونه که باید به پایان برساند و به مانند آثار گذشته‌اش معنامند پیش ببرد.

در این میان، یک نویسنده و منتقد سینما با اشاره به جایگاه سعید روستایی در سینمایی اجتماعی ایران و سردرگمی وی در تازه‌ترین اثرش به بامداد جنوب گفت: سعید روستایی در یک دهه گذشته، با آثاری چون «ابد و یک روز»، «متری شیش و نیم» و «برادران لیلا»، به چهره‌ای شاخص در سینمای اجتماعی ایران بدل شد. او با جسارت، ریتم تند و دیالوگ‌های متمرکز بر لایه‌های عمیق زندگی ایرانی، توانست نگاه تماشاگر و منتقد را یک‌جا به خود جلب کند؛ اما تازه‌ترین اثرش، زن و بچه، نه تنها ادامه‌دهنده آن مسیر صعودی نیست، بلکه نشانی از سردرگمی، شتاب‌زدگی و حتی فاصله گرفتن از هویت فیلمسازی او دارد.

داود علیزاده در ادامه با بیان اینکه فیلم البته با شروعی امیدوارکننده آغاز می‌شود، تصریح کرد: از دید من، روستایی همچنان دست توانایی در معرفی شخصیت‌ها دارد. در همان دقایق نخست، سکانسی که حمید بی‌اجازه با موبایل وارد حریم خصوصی مهناز شده و مخفیانه از او هنگام تعویض لباس عکس می‌گیرد، به شکلی هوشمندانه لایه‌های پنهان و لغزنده شخصیت او را نمایان می‌کند یا در پرتره‌پردازی علیار، معامله او با مادربزرگ و خواهرش برای نوشتن مشق، با جزئیات ساده اما دقیق، پیچیدگی روابط خانوادگی را به نمایش می‌گذارد. مادربزرگی که مسئولیتش را واگذار می‌کند و مهنازی که به جای حل مسئله، با تفسیر و توجیه، صورت‌مسئله را پاک می‌کند. همه این‌ها نشانه‌هایی از همان روستایی خلاق در نگاه به جزئیات جمعی و خانوادگی است.

به عقیده وی، اما این ساختار شخصیت‌پردازی، به شکل ناامیدکننده‌ای در همان ابتدای فیلم متوقف می‌شود. روایت به‌سرعت در میان خرده‌داستان‌های زائد، پرداخت‌های پراکنده و شخصیت‌های کم‌جان، مسیر خود را گم می‌کند. گویی فیلمساز خواسته همه دغدغه‌ها، نگرانی‌ها و ایده‌های چند سال اخیرش در حوزه آسیب‌های اجتماعی را در یک قاب فشرده جا بدهد، بی‌آنکه به ضرورت هر یک در ساختار اصلی بیندیشد. نتیجه، فیلمی شلوغ و بی‌تمرکز است که در آن عناصر داستانی به جای ساختن یک روایت منسجم، یکدیگر را خنثی می‌کنند. طولانی شدن بی‌انگیزه و فقدان نقطه‌های عطف مؤثر، تماشاگر را به‌تدریج از درگیری احساسی با داستان دور می‌کند.

این نویسنده و روزنامه‌نگار با تاکید بر اینکه پایان‌بندی نیز یکی از ضعف‌های اساسی فیلم است، گفت: روستایی که پیش‌تر توانسته بود با گره‌گشایی‌های حساب‌شده، ضربه نهایی را بر ذهن و روان مخاطب وارد کند، این بار در دام ساده‌انگاری گرفتار شده است. گویی لبخند یک نوزاد، به‌ناگاه می‌تواند تمام زخم‌ها، بحران‌های حل‌نشده و فجایع انسانی را با جادویی کودکانه درمان کند. مرگ علیار نیز نه بر پایه تعلیق باورپذیر، بلکه با پنهان‌کاری تصنعی و بدون فرصت مشارکت ذهنی تماشاگر روایت می‌شود؛ رخدادی که به جای تاثیر عاطفی، احساسی سطحی و گذرا بر جای می‌گذارد.

علیزاده یادآور شد: در نهایت، زن و بچه بیش از آنکه ادامه مسیر فیلمسازی روستایی باشد، سندی بر بحران خلاقیت و فقدان تمرکز یک کارگردان نوگراست که زیر سایه موفقیت‌های قبلی خود گرفتار شده است. فیلم نه به انسجام روایی «ابد و یک روز» دست می‌یابد، نه توان ضرباهنگ و تکان‌دهندگی «متری شیش و نیم» را دارد و نه حساسیت اجتماعی «برادران لیلا» را بازتولید می‌کند. حاصل، اثری پراکنده، بی‌انگیزه و بی‌اثر است که انتظارات را نه تنها برآورده نمی‌کند، بلکه پرسش‌هایی جدی درباره آینده فیلمسازی سعید روستایی بر جای می‌گذارد.

در پایان این گزارش یادآوری می‌شود که فیلم «زن و بچه» در حال حاضر در سینما آوینی بوشهر در حال اکران است. فیلمی که در جشنواره کن ۲۰۲۵ نیز به نمایش درآمد و نامزد تخل طلایی این رویداد هم شد. برخی از منتقدان اروپایی این فیلم را که در آن پریناز ایزدیار، پیمان معادی، حسن پورشیرازی، فرشته صدرعرفانی، سینان محبی، سها نیاستی و… به ایفای نقش پرداخته‌اند، شجاعانه و انسانی توصیف کردند.