اجرای طرح «شهر دوستدار سالمند» در بوشهر با کارفرمایی سازمان بهزیستی

بامدادجنوب_داود علیزاده

با شتاب گرفتن روند سالمندی جمعیت در ایران و پیچیده‌تر شدن نیازهای اجتماعی، کالبدی و خدماتی سالمندان، مفهوم «شهر دوستدار سالمند» به‌عنوان یکی از رویکردهای نوین در برنامه‌ریزی شهری موردتوجه قرارگرفته است. این رویکرد که با نظارت صندوق جمعیت سازمان ملل متحد در کشورهای مختلف جهان دنبال می‌شود، در ایران نیز به مرحله اجرا رسیده و شهر بوشهر به دلیل ویژگی‌ها و روندهای جمعیتی خاص خود، به‌عنوان یکی از شهرهای اولویت‌دار انتخاب‌شده است.

در همین راستا، طرح «سند راهبردی و برنامه عملیاتی شهر دوستدار سالمند برای شهر بوشهر» با اجرای علمی دکتر سید نورالدین امیری، عضو هیئت‌علمی دانشگاه خلیج فارس، در حال تدوین و اجراست. کارفرمایی این طرح را سازمان بهزیستی استان بوشهر و بنیاد فرزانگان بر عهده دارد؛ طرحی که می‌تواند نقشه راهی جامع برای پاسخ به نیازهای سالمندان و ارتقای کیفیت زندگی آنان در بوشهر باشد. برای آشنایی بیشتر با این طرح بامداد جنوب گفت‌وگویی با دکتر سید نورالدین امیری مجری این طرح در بوشهر داشته است که در ادامه می‌خوانید.

در ابتدا بفرمایید چرا این سال‌ها بحث سالمندی در ایران این‌قدر موردتوجه واقع‌شده است؟

در سال‌های اخیر، تغییرات عمیق اجتماعی ساختار خانواده‌ها را از حالت سنتی و گسترده به فرم‌های هسته‌ای و اتمیزه سوق داده است؛ روندی که منجر به کاهش رشد جمعیت، رواج تک‌فرزندی، کاهش ازدواج و افزایش طلاق شده است. در چنین شرایطی موضوع سالمندی بیشتر موردتوجه واقع می‌شود؛ چراکه باوجود افزایش طول عمر ناشی از پیشرفت‌های بهداشتی، تغییر سبک زندگی باعث شده تا مراقبت از سالمندان (که پیش‌تر در دل خانواده‌های بزرگ حل می‌شد) امروز به یک نگرانی عمده برای تمام نسل‌ها تبدیل شود. بحث فقط مختص ایران نیست و در جهان این مسئله مطرح‌شده است و در پاسخ به این چالش جهانی، «طرح شهر دوستدار سالمند» با حمایت سازمان ملل متحد با هدف ایجاد محیط‌های شهری ایمن، در دسترس و فراگیر برای سالمندان، در کشورهای مختلف جهان طراحی و اجرا می‌شود.

چرا شهر «بوشهر» به‌عنوان شهر اولویت‌دار در اجرای این طرح انتخاب‌شده است؟

ایران در حال گذر از مرحله عادی به مرحله حاد بحران سالمندی است و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۲۵ درصد جمعیت کشور سالمند باشند. نکته حائز اهمیت این است که شهر بوشهر (و نه استان بوشهر) با حدود ۵.۵ درصد، بیشترین رشد جمعیت سالمندی را در بین شهرهای کشور دارد که این آمار حتی از تهران نیز بالاتر است؛ به همین دلیل بوشهر به‌عنوان شهر اولویت‌دار انتخاب‌شده است.

آیا این طرح در تمام محلات بوشهر اجرایی می‌شود؟

در گام نخست اجرای این طرح، شناسایی دقیق شهر بوشهر در دستور کار قرار گرفت. در این مرحله، جمعیت شهر بر اساس پارسل‌های جمعیتی و داده‌های آماری استخراج‌شده از دستگاه‌های ذی‌ربط به‌صورت جامع موردبررسی قرار گرفت. بر مبنای این تحلیل‌ها، محلاتی که بیشترین تراکم جمعیت سالمندی را در خود جای داده‌اند شناسایی شدند که در نهایت چهار محله به‌عنوان محلات هدف انتخاب شد. از این میان، دو محله نیدی و سنگی در منطقه یک شهری و دو محله دواس و مخبلند در منطقه دو قرار دارند. ما برای انتخاب محلات پایلوت در تدوین سند راهبردی، معیارهای مختلفی را در نظر گرفتیم تا اطمینان حاصل شود که این محلات نماینده خوبی برای کل شهر هستند و می‌توانند به‌عنوان نمونه‌های موفق برای گسترش برنامه‌ها در آینده عمل کنند.

چه شاخص‌هایی برای سنجش میزان «سالمند دوست بودن» یک شهر در نظر گرفته‌ می‌شود؟

برای سنجش وضعیت، شاخص‌های متعددی در محلات در نظر گرفته‌شده است، از جمله: «حمل‌ونقل» (وجود مدهای مختلف و طراحی مناسب ایستگاه‌ها)، «تعاملات اجتماعی» (وجود پارک‌های محله‌ای، فضاهای فرهنگی و پاتوق‌های سالمندی)، «دسترسی به رویدادها»، «فضاهای ورزشی»، «سلامت و بهداشت» (عدم آلودگی صوتی، نور کافی در شب و سرویس‌های بهداشتی) و همچنین «مسکن و فضای شهری» که شامل کیفیت روسازی معابر، مبلمان شهری و مناسب‌سازی ورودی اماکن عمومی می‌شود.

اجرای طرح‌های این‌چنینی هزینه‌بر است، برای این هزینه‌ها منابعی پیش‌بینی‌شده است؟

دبیرخانه این طرح پس از تهیه نهایی در شهرداری مستقر خواهد شد. شهرداری موظف است طرح‌هایی را که در فاز سوم به‌عنوان برنامه عملیاتی پیشنهاد می‌شود، در بودجه سالانه خود لحاظ کند. این اقدامات باید طی یک پروسه پنج‌ساله و همچنین در سند چشم‌انداز ۲۰ ساله شهر گنجانده شوند تا طرح‌های تدوین‌شده، ضمانت اجرایی داشته باشند و نمود عینی آن‌ها در سطح شهر مشاهده شود.

طرح شهر دوستدار سالمند شامل چه بخش‌هایی است؟

طبق استانداردهای ابلاغی سازمان ملل متحد، این طرح شامل هشت بخش اصلی است: حمل‌ونقل، مسکن، فضاهای بیرونی و ساختمان‌ها، ارتباطات و اطلاعات، مشارکت اجتماعی، احترام و شمول اجتماعی، مشارکت مدنی و اشتغال و حمایت اجتماعی و خدمات سلامت. علاوه بر این موارد، ما در بوشهر یک بخش نوآورانه تحت عنوان «گردشگری» را نیز به طرح اضافه کرده‌ایم. با توجه به اقتصاد ناپایدار نفتی، ایجاد یک اقتصاد پایدار گردشگری که در آن سالمندان بتوانند از فضاهای شهری استفاده کنند، می‌تواند منجر به توزیع مناسب ثروت محلی شود. این برای اولین‌بار در بوشهر و کشور است که گردشگری به‌عنوان یک فاز جداگانه به طرح اضافه‌شده و پیشنهادشده است که در مجامع سازمان ملل به نام ایران ثبت شود.

چه دستگاه‌هایی در اجرای طرح باید نقش ایفا کنند؟

دستگاه اصلی در اجرای این طرح شهرداری است، چراکه دبیرخانه طرح در آنجا مستقر می‌شود. علاوه بر شهرداری، دستگاه‌های دیگری مانند سازمان بازنشستگی، اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی و همچنین بانک‌ها نقش کلیدی دارند. به‌عنوان‌مثال، بانک‌ها باید دستگاه‌های خودپرداز را به‌گونه‌ای طراحی و جانمایی کنند که سالمندان به‌راحتی بتوانند به آن‌ها دسترسی داشته باشند.

زمان‌بندی مشخصی برای رسیدن شهر به استانداردهای قابل‌قبول در این طرح وجود دارد؟

این طرح از تاریخ ۲۴ دی‌ماه ۱۴۰۳ آغازشده و در سه فاز در حال انجام است. فاز اول شامل مطالعات اولیه و سنجش وضع موجود سالمندان شهر بوشهر است. فاز دوم به ارزیابی و برنامه‌ریزی الگوی محیط دوستدار سالمند در محلات پایلوت و تدوین سند چشم‌انداز اختصاص دارد و فاز سوم شامل تدوین برنامه عملیاتی شهر دوستدار سالمند خواهد بود. همان‌طور که ذکر شد، اجرای این برنامه‌ها در قالب بودجه‌های سالانه شهرداری و طی یک برنامه پنج‌ساله و چشم‌انداز ۲۰ ساله پیش‌بینی‌شده است.

آیا نیازسنجی از خود سالمندان انجام‌شده؟ مثلاً مهم‌ترین مطالبات آن‌ها چه بوده است؟

بله در فاز اول طرح، مطالعات وضع موجود و تحلیل پرسشنامه‌ها انجام‌شده است. بر اساس آمارهای دریافتی و پارسل‌های جمعیتی، محلاتی که بیشترین تراکم سالمند را داشتند (مانند محلات نیدی، سنگی، دواس و مخبلند) شناسایی شدند. نیازسنجی‌ها بر اساس شاخص‌های ذکرشده صورت گرفته و مشکلاتی مانند حمل‌ونقل نامناسب، پیاده‌روهای غیراستاندارد و وضعیت نامطلوب خیابان‌ها به‌عنوان چالش‌های اساسی که نیازمند مناسب‌سازی هستند، احصا شده است.

از چه الگوهای جهانی الهام گرفته‌اید؟

با توجه به اینکه کارفرمای اصلی این طرح سازمان ملل متحد است، از هشت شاخص استاندارد جهانی پیروی می‌شود. همچنین در همایش‌ها و نشست‌های تخصصی، از تجارب کشورهای موفق در این زمینه بهره‌برداری شده است. کشورهایی مانند ژاپن که علی‌رغم داشتن جمعیت سالمند بالا، با برنامه‌ریزی صحیح این چالش را مدیریت کرده‌اند و همچنین کشورهای مالزی، کره جنوبی، پرتغال و انگلستان از جمله الگوهایی بوده‌اند که تجارب آن‌ها موردبررسی و استفاده قرارگرفته است.

در حوزه فضاهای شهری (پارک‌ها، پیاده‌روها، حمل‌ونقل)، چه تغییراتی برای مناسب‌سازی باید در دستور کار قرار بگیرد؟

اگر تصور کنیم که خود ما در سنین ۸۰ یا ۹۰ سالگی قصد خروج از منزل را داشته باشیم، با مشکلاتی نظیر حمل‌ونقل و پیاده‌روهای نامناسب مواجه خواهیم شد؛ لذا این موارد باید اصلاح و مناسب‌سازی شوند. نکته بسیار مهم این است که مناسب‌سازی فضای شهری برای سالمندان، تنها مختص این قشر نیست؛ بلکه معلولین، کودکان و حتی جوانانی که به دلیل بیماری یا آسیب‌دیدگی موقت دچار مشکلات حرکتی یا بینایی می‌شوند نیز از این فضاها بهره‌مند خواهند شد. ای‌بسا که یک جوان مدتی به خاطر بیماری، کوتاه‌مدتی پایش بشکند، مشکل راه رفتن داشته باشد، مشکل بینایی پیدا کند؛ ما مجبوریم حتی برای آن جوانی که دو ماه سه ماه مشکل دارد جهت استفاده از فضای شهری، فضا را مناسب کنیم. پس نامش سالمند است، اما در واقع برای تمام گروه‌های سنی (چه به‌صورت دائم، چه به‌صورت موقت) است که اگر در راه رفتن از نظر جسمی یا در دیدن از نظر بینایی دچار اختلال می‌شوند، بتوانند به‌راحتی از فضای شهری استفاده کنند. فضای شهری باید مناسب‌سازی شود و در اختیار این عزیزان قرار گیرد.

سخن پایانی

به‌عنوان سخن پایانی، آرزومندم که همگی با دعای خیر والدین، عمری طولانی و صدوبیست ساله داشته باشیم؛ اما هنگامی‌که چنین آرزویی داریم، باید بیندیشیم زمانی که فردی به سنین ۶۰، ۷۰ یا ۸۰ سالگی می‌رسد، چگونه باید زیست کند. ما ملزم هستیم شرایطی را فراهم آوریم که یک سالمند بتواند به‌راحتی از فضاهای شهری بهره‌مند شود؛ بنابراین، لازم است در کنار آرزوی طول عمر، گام‌های عملی نیز برداشته شود و محیط شهری، فضای زندگی و کانون خانواده را برای این عزیزان مناسب‌سازی کنیم. نکته نهایی و بسیار حائز اهمیت این است که زنان سالمند نسبت به مردان از آسیب‌پذیری بیشتری برخوردارند؛ چراکه اغلب آنان خانه‌دار بوده و حمایت‌های مالی و پوشش صندوق‌های بازنشستگی ندارند. از این‌رو، ضرورت دارد که پس از این طرح، طرحی ویژه برای زنان سالمند نیز تدوین شود تا به‌طور اختصاصی به نیازهای آنان پرداخته شود.