«خاطرات لامبرت مولیتر در بوشهر»؛ تاریخ کمرگ بوشهر است

بامدادجنوب_الهام بهروزی

پژوهشگران و مورخان جنوبی با ترجمه‌ها و کشف  مستندات و متون تازه تاریخی و سفرنامه‌های خارجی، گام‌های استواری را در ترسیم تاریخ بوشهر برداشته‌اند؛ از تاریخ زنان این شهر گرفته تا تاریخ اجتماعی و صنوف و ادارات و نهادهای آن. این حرکت‌ها جریان نویی از بوشهرشناسی و بوشهرپژوهی را در باب شناسایی تاریخ و فرهنگ این جغرافیای دیرپای به راه انداخته است؛ جریانی که از مطالعات مدرن و تاریخ‌پژوهی هوشمندانه نشأت می‌گیرد و یافته‌های دسته‌اول و شناخته‌نشده‌ای را بروز می‌دهد.

«خاطرات لامبرت مولیتر در بوشهر» به کوشش یاسین محمدی و با ترجمه عاطفه علوی یکی از همین آثار نو و پر از داده‌های نو و خواندنی است که به همت نشر «هلیله» پاییز امسال راهی بازار کتاب شده است. این کتاب، شامگاه چهارشنبه، ۵ آذر در آیینی به همت باشگاه کتابخوانی کتابسرای بوشهر در محل این کتابفروشی با حضور برخی از مورخان و تاریخ‌دوستان بوشهری رونمایی شد.

«خاطرات لامبرت مولیتر در بوشهر» هرچند ظاهرا نام خاطرات را یدک می‌کشد، ولی دربردارنده بخشی از تاریخ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و حتی سیاسی بوشهر از زاوید دید لامبرت مولیتر (Lambert Molitor) است. در شرح این خاطره‌گویی‌ها و یادداشت‌نویسی‌ها، فکت‌ها و واقعیت‌های از جامعه و زیست مردمان بوشهر نهفته است که کشف آن‌ها برای هر مخاطبی جذاب و البته گاه ناراحت‌کننده است.

کار یاسین محمدی در نگارش «خاطرات لامبرت مولیتر در بوشهر»، کار مهمی است

در این باره، غلامحسین نظامی، استاد دانشگاه و مورخ جنوبی در بخش نخست آیین رونمایی از کتاب «خاطرات لامبرت مولیتر در بوشهر»، کوشش یاسین محمدی را در این زمینه تحسین کرد و گفت: این کتاب برخی از واقعیت‌ها و اطلاعات بوشهر را در روزگار حضور کنسول‌های خارجی و عهد قاجار بازنمایی کرده که در نوع خود حائز اهمیت هستند.

وی با بیان اینکه یاسین محمدی با انتشار این اثر برخی از تاریکی‌های تاریخی این منطقه را روشن کرده است، افزود: ما در دوران قاجاریه یک تلگرافخانه بسیار فعالی داشتیم که متاسفانه هم‌اینک هیچ اثری از آن و تلگراف‌های آن نیست، عده‌ای می‌گویند که در لندن است و برخی دیگر هم می‌گویند، در دوره‌ای همه تلگراف‌ها جمع‌آوری و در دریا ریخته شده‌اند. در حالی که این تلگراف‌ها، امروزه جزء مستندات دقیق و شفافی هستند که دسترسی به آن‌ها دربردارنده اطلاعات کلیدی در مورد بوشهر است.

نظامی با اشاره به اینکه ۱۵ سال پیش یک خانم پژوهشگر بوشهری که ساکن خارج بود، برای نوشتن رساله دکتری خود به‌دنبال کشف تعاملات اجتماعی در عمارت‌های خاموش بافت تاریخی بود که این موضوع برای خود ما هم خیلی جالب بود، تصریح کرد: اینکه عمده ادبیات، فرهنگ و مکالمات روزمره در عمارت‌های بوشهر و در مجموع این شهر در دوره‌های تاریخی مثل قاجاریه حول چه محورها و موضوعاتی می‌چرخید! البته در این باره کارهای متنوعی هم نوشته شده که در این زمینه سیدقاسم یاحسینی پیشتاز است. بدون اغراق، ما امروز در مبحث بوشهرشناسی مدیون تلاش‌های سترگ آقای یاحسینی هستیم؛ چراکه بیش از ۱۰۰ تالیف تک‌نگاره عمیق درباره بوشهر به رشته تحریر درآورده است.

این مورخ در بخش دیگری از گفته‌های خود به کمرگ بوشهر گریزی زد و آن را قلب این شهر تجاری بین‌المللی در دوره‌های مختلف تاریخی به‌خصوص قاجاریه دانست و بیان کرد: وجود کنسول‌ها و شرکت‌های کشتیرانی بین‌المللی از آمریکایی گرفته تا ژاپنی، رونق‌بخش روابط تجاری و بین‌المللی بوشهر با دیگر شهرهای مهم تجاری جهان شد که گمرک هسته و دل این فعالیت‌ها و روابط تجاری بوده اما با همه اهمیتی که در این زمینه داشته، متاسفانه ما امروزه کمتر اسناد و خاطراتی را از آن در دست داریم تا جایگاه آن را در استقلال مالی ایران در آن روزگار به شکل جامع‌تری بازیادآوری کنیم.

نظامی با اشاره به اینکه گمرک بوشهر یکی از کمرگات مهم ایران بود که آن زمان گمرک بندرعباس و بندر لنگه و کنک زیر نظر آن فعالیت می‌کردند، تاکید کرد: اما امروز از این عظمت کمترین اسناد را در دست داریم. خوشبختانه در این کتاب، یاسین محمدی با پرداختن به خاطرات مستشار بلژیکی، اطلاعات خوبی را در خصوص گمرک بوشهر ارائه کرده است که در نوع خود شنیدنی و قابل تامل هستند.

«خاطرات لامبرت مولیتر در بوشهر» اثر خواندنی در باب گمرک و زنان است

سیدقاسم یاحسینی هم در بخش بعدی آیین رونمایی از کتاب «خاطرات لامبرت مولیتر در بوشهر» تالیف یاسین محمدی، با تشکر از عاطفه علوی به‌دلیل سلیس و یکدست‌ کردن ترجمه این کتاب، گفت: اثر پیش رو، یک کار جامع و پر از اطلاعات بکر به‌ویژه در حوزه گمرک بوشهر و زنان اروپایی در ایران و زنان بوشهری دوره قاجاریه است.

این مورخ باتجربه بوشهری تاکید کرد: البته این کتاب، بیش از ۲۷ موضوع مهم را در باب بوشهر در دوران قاجار در خود جای داده که من به برخی از آن‌ها اشاره خواهم کرد. لامبرت مولیتر یکی از بلژیکی‌های ساکن بوشهر بوده که در کمرگ بوشهر در دوران قاجار مشغول به خدمت بوده است. این آقای مولیتر، در زمانی که در این شهر ساکن بوده، خاطرات متعددی از این شهر ثبت کرده، خاطراتی که هم مراودات خانوادگی وی را در برگرفته و هم زیست اجتماعی و فرهنگی مردم بوشهر را روایت کرده است. او در ضمن خاطرات خود از وضعیت آب، بهداشت، خوراکی‌ها، نوشیدنی‌ها، معماری شهر و زنان اروپایی در بوشهر و همچنین زنانی بومی نوشته است. برای مثال، بوشهر بازتاب‌یافته در خاطرات این مستشار بلژیکی، شهری بدبو با فضله‌ها و مردارهای حیوانات در کوی و گذرها بوده است. شاید بخشی از این روایت‌ها به مذاق ما بوشهری‌ها خوش ننشیند ولی به هر روی، این‌ها واقعیت‌های تاریخی است که وجود داشته و انکار آن‌ها نیاز به یافتن مباحث پژوهشی و متون تاریخی مرجع و دقیقی است.

یاحسینی با تاکید بر اینکه من این کتاب را در یک نیم‌روز مطالعه و فیش‌برداری کردم، تصریح کرد: ترجمه کار بسیار دقیق و تمیز صورت گرفته و چنان جملات خوش‌خوان و منطقی انتخاب شده‌اند که گویی خود مولیتور آن را به زبان فارسی نگاشته است که نشان از دقت نظر خانم علوی در بازبینی ترجمه اثر و ظرافت کار و حساسیت بالای آقای محمدی در نوشتن این کتاب دارد.

نویسنده کتاب «تاریخ از پایین»، کتاب «خاطرات لامبرت مولیتر در بوشهر» را یک اثر خواندنی در حوزه تاریخ زنان برشمرد و گفت: در این کتاب، به‌شکل زیرپوستی ما با فکت‌های دسته‌اولی در باب زنان مواجه می‌شویم که این اطلاعات برای مورخی مثل من که گرایش فمنیستی دارم و در مطالعات و آثار تاریخی همواره توجه ویژه‌ای به بازنمایی زیست و کنش زنان در طول تاریخ داشته و دارم، بسیار تامل‌برانگیز بود.

وی با اشاره به اینکه این کتاب چنان برای من جذاب و خواندنی بود که شرحی ۱۷۰ صفحه‌ای بر آن نگاشته‌ام که به‌زودی در قالب کتابی مجزا راهی بازار خواهد شد، افزود: برخی از فصل‌های این کتاب به تازگی در قالب مقالات تاریخی در سایت «هامون ایران» منتشر شده‌اند؛ همه این مقالات با الهام از کتاب یاسین محمدی و خاطرات مولیتر در بوشهر به نگارش درآمده‌اند. این برای نخستین بار است که کتابی در شرح کتاب دیگری با این حجم صفحه می‌نویسم. این کتاب به‌نظر من یک اثر بسیار مهم در تاریخ‌نگاری بوشهر شناخته می‌شود.

یاحسینی با تاکید بر اینکه به‌جرات می‌توان گفت که «خاطرات لامبرت مولیتر در بوشهر» تاریخ گمرک بوشهر است، تصریح کرد: در حوزه تاریخ‌نگاری گمرک بوشهر، ما آقای علیرضا مظفری‌زاده را داریم که اعلم‌ترین مورخ بوشهری در این حوزه است که اتفاقا در ابتدای این کتاب هم مقاله‌ای از وی با عنوان «نگاهی به گمرک بوشهر در عصر قاجار» منتشر شده است ولی یاسین محمد با برگردان خاطرات مولیتر، حرف تازه‌ای در باب گمرک این بندر کهن زده و پرده از بسیاری از تاریکی‌های تاریخی در این مبحث برداشته است. از همین‌رو، این کتاب در حوزه گمرک‌شناسی بسیار حائز اهمیت است.

این کتاب، روایتی از تجربه‌های مستشار بلژیکی از بوشهر در یک دوران پرتنش است

در حاشیه رونمایی این کتاب، مولف آن در خصوص دلیل نگارش این اثر به بامداد جنوب گفت: عمارت امیریه، یکی از عمارت‌های باشکوه کناره بافت تاریخی است که همواره من شیفته آن بوده و هستم و همین شیفتگی باعث شد که به دنبال جست‌وجوی تاریخ آن بروم؛ در این جست‌وجو دریافتم که بیش از یک قرن، مستشاران بلژیکی در این عمارت اقامت داشته‌اند؛ بلژیکی‌هایی که در دوره قاجارها در گمرک این شهر نقش مهمی داشتند. در میان کاوش‌هایی که انجام دادم رسیدم به یکی از این مستشاران به نام «لامبرت مولیتور» که اتفاقا  خاطرات روزمره‌اش از دو سال اقامت در بوشهر را با دقت ثبت کرده بود.

یاسین محمدی ادامه داد: در نهایت با همراهی دوستانم موفق شدم که با نوه این متسشار به نام «مارک مولیتور» ارتباط بگیرم و او با روی گشاده و سخاوتمندی تمام، نسخه‌های کامل‎تری از یادداشت‌ها، نامه‌ها و عکس‌های پدربزرگش در اختیارم گذاشت. در پی دسترسی به این مستندات، تصمیم گرفتم که متن خاطرات و تعدادی از عکس‌های وی را در همین کتاب «خاطرات لامبرت مولیتر در بوشهر» منتشر کنم و بخش دیگری از عکس‌ها را که به‌نوعی سند تاریخی شناخته می‌شوند، در اثر دیگری به‌صورت مستقل چاپ کنم.

وی در خصوص اهمیت کتاب «خاطرات لامبرت مولیتر در بوشهر» توضیح داد: این کتاب از چند حیث دارای اهمیت است؛ نخست، شناخت نقش مستشاران خارجی در نوسازی نهادهای مالی و گمرکی ایران، دوم، آشنایی با نگاه بیرونی به فرهنگ و زندگی روزمره مردم، سوم، درک بهتر تناقضات تاریخی ایران در مواجه با قدرت‌های خارجی و تلاش برای حفظ استقلال.

محمدی یادآور شد: در واقع، این کتاب، روایتی است از زندگی روزمره و تجربه‌های مردی که در دوران پرتنش، شاهد مناسبات اجتماعی و فرهنگی بوشهر بوده است. همان‌طور که اشاره شد گمرک بوشهر و نقشی که در استقلال مالی ایران در دوره قاجارها داشته در این اثر از زاویه دید و روایت مولیتور بازنمایی شده است.

در پایان این مراسم، از کتاب «خاطرات لامبرت مولیتر در بوشهر» با حضور مولف و مترجم آن و همچنین برخی از مورخان جنوبی رونمایی شد.