کارت‌پستال‌ها؛ آیینه زندگی زنان ایرانی

بامداد جنوب –  سیده فاطمه یاحسینی

سومین قسمت از گفت‌وگوهای کارت‌پستالی ما با سید قاسم یاحسینی، مورخ و بوشهرپژوه جنوبی به یک موضوع بکر و کمتر شنیده‌شده اختصاص دارد؛ بازتاب تصویر «زن ایرانی» در کارت‌پستال‌ها آن هم کارت‌پستال‌های خارجی! یاحسینی که به تاسی و همنشینی با مهرداد اسکویی به دنیای کارت‌پستال‌ها جذب شده است، با غور در کارت‌پستال‌های عهد قاجار که با کندوکاوهای مجازی و میدانی به دست آورده است، هر بار با یافته‌های شگرفی در این جهان مسکوت اما رنگین و پرخاطره مواجه می‌شود.

او در گفت‌وگوی قبل از تاریخ کارت‌پستال در ایران روایت کرد و گفت: «طبق یافته‌های اسکویی، احتمالاً نخستین فردی که در ایران اقدام به چاپ کارت پستال کرد، در تهران و فردی به نام سیدعبدالرحیم کاشانی بوده است. این فرد در سال ۱۸۹۲ میلادی/ ۱۲۷۳ شمسی و حدود دوازده سال پیش از انقلاب مشروطه، در «تجارتخانه کاشانی» نخستین کارت پستال را در ایران طبع و منتشر کرد. فکر کنم یک مطالعه موردی در این باره ضروری باشد.»

یاحسینی که برای مستندنگاری تاریخ مصور بوشهر هر بار با کشف جدیدی، نسبت به شناخت جهان کارت‌پستال‌ها راغب‌تر می‌شود، در ادامه مطالعات و پژوهش‌هایش به رد پای زن ایرانی در کارت‌پستال‌های خارجی رسیده است. کارت‌هایی که در تاریخ‌نویسی و تاریخ‌نگاری مدرن بسان یک سند معتبر بازتاب‌دهنده رازهای خاموشی از زیست زن ایرانی در عهد قاجاریه است؛ نه تنها پوشش و زیبایی آن‌ها را روایت می‌کند، بلکه سبک زندگی زنان ایرانی را در این دوره به رخ می‌کشد. یاحسینی در این زمینه به یافته‌های بکری رسیده که به برخی از آن‌ها در این گفت‌وگو اشاره کرده است.

قبل از این که به تاریخ کارت پستال در بوشهر برسیم، یک پرسش مهم دارم، چون می‌دانم شما به چنین موضوعی علاقه زیادی دارید و آن هم حضور زنان ایرانی در کارت پستال‌های فرنگی و ایرانی است؛ در این خصوص برایمان بگویید؟

بله، در اروپا کارت پستال‌های زیادی چاپ و در تیراژ بالا منتشر شد که عکس‌های زنان به‌ویژه زنان زیبا، روی آن‌ها به چشم می‎خورد. در چند دهه اخیر که مطالعات تصویری زنان در غرب شتاب گرفته، مطالعات خوبی در این باره انجام شده و برخی محققان تلاش کرده‌اند مجموعه‌هایی در این زمینه گردآوری، تحلیل و منتشر کنند.

در مورد عکس زنان ایرانی روی کارت پستال‌های فرنگی یا ایرانی هم مطالعه‌ای صورت گرفته؟

اتفاقاً من هنگام خواندن و تماشای عکس‌های کتاب دکتر قاسم صافی، در ذهنم این بود که ببینم آیا عکس و تصویری زن ایرانی هم روی کارت پستال‌ها هست یا نه؟ فکر نمی‌کنم در بحث مطالعات تصویری زنان در ایران، تا امروز محققی چنین تحقیق مستقلی انجام داده و منتشر کرده باشد. اگر هم انجام شده باشد، من خبر ندارم؛ اما به طور جسته و گریخته در منابع اینترنتی عکس چند زن ایرانی هم روی کارت‌پستال‌ها دیده‎ام. برخی مینیاتورهای ایرانی و عکس‎های زنان. چند قطعه از آن عکس‎ها، البته بی‎کیفیت یا با کیفیت ضعیف را می‌دهم تا در این مصاحبه از آن‌ها استفاده کنید.

 در یکی از عکس‌ها که همراه با نوشته‎ای است، مادری با کودکش را کنار گهواره نشان می‎دهد. بعید می‎دانم با توجه به گفتمان و فرهنگ مردسالارانه آن زمان، این زن مسلمان باشد. احتمالاً مسیحی است، زیرا رویش باز و بخشی از موهایش پیداست.

اگر اشتباه نکنم، آقای مهرداد اسکویی چندین نمایشگاه در داخل و خارج از ایران در این باره و با محوریت زنان ایران در کارت پستال‌های فرنگی برپا کرده است؛ درست است؟

بله درست است، اما منظور من انتشار کتابی مستقل درباب کارت پستال‌های زنان ایران در عهد قاجار و پهلوی اول است. امیدوارم استاد اسکویی، روزی موفق شود چنین کتابی را نیز که می‌دانم مواد خام را آن در اختیار دارد، گردآوری و منتشر کند.

ممکن است درباره نمایشگاه‎های آقای اسکویی که درباره زنان ایرانی در کارت پستال‌ها است، توضیحاتی بدهید؟

آقای اسکویی از دهه هشتاد قرن شمسی گذشته تا امروز، حدود سه دهه است که چندین نمایشگاه درباب زنان ایرانی در کارت پستال‌های خارجی تحقیق و پژوهش کرده است. یکی از نمایشگاه‌های مهمی که در داخل ایران برپا کرد، نمایشگاهی بود که در موزه عکاسخانه شهر در تهران، واقع در خیابان بهار شیراز، با عنوان «زنان ایران به روایت کارت پستال‌های تاریخی ۳» در مهرماه ۱۳۸۹ برپا کرد. در این نمایشگاه ایشان سی (۳۰) قطعه کارت پستال که روی آن‌ها زنان ایرانی در حالات و فیگورهای مختلف حضور داشتند، به نمایش گذاشت که مورد استقبال هم قرار گرفت. یکی از برنامه‌های جنبی این نمایشگاه، حضور چندین محقق و مورخ زن ایرانی بود که درباره اهمیت چنین کارت پستال‌هایی برای تاریخ اجتماعی، مطالعات زنان و تاریخ تصویر زنان ایرانی بحث و گفت‌وگو کردند. من متأسفانه آن موقع تهران نبودم تا به این نمایشگاه رفته و ضمن دیدن آن کارت پستال‌ها، از سخنان آن محققان زن‌پژوه بهره ببرم.

به نظر شما برگزاری این نمایشگاه‌ها چقدر در بازیابی هویت و بازنمایی سیمای زن ایرانی مهم است؟

 اجازه بدهید مطلبی که در قاب اول همین نمایشگاه آمده را نقل قول مستقیم کنم: «زندگی زنان ایرانی و ابعاد گوناگون آن یکی از مهم‎‏ترین موضوعاتی بود که همواره توجه عکاسان و ناشران کارت پستال‌ها را برمی‌انگیخت. به ویژه برای بسیاری از مخاطبان که همواره با جلوه‎‏های بیرونی و ظاهری حیات اجتماعی ایران آشنا بودند و می‌کوشیدند تا به اسرار جهان به‎‏ظاهر رازآلودی که از آنان در پس حجاب و اندرونی خانه‌ها پنهان شده بودند پی ببرند، عکس‏ها و کارت پستال‌ها یکی از مهم‌ترین ابزارهای اطلاع‎رسانی درباره زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان و زدودن غبار کژاندیشی‎ها در اذهان ناظران بیگانه بود. شاید از همین رو بود که بیشتر کارت پستال‌های مربوط به زنان از سوی عکاسان و ناشران خارجی منتشر می‎‏شد.» من در بخش مربوط به کارت پستال‎های بوشهر، درباب محدودیت‎های گفتمانی و عملی چنین دشواری‌هایی با شما سخن خواهم گفت.

چنان که گفتید، اسکویی شبیه این نمایشگاه را در خارج از کشور هم برپا کرده است؟

اجمالاً می‌دانم که در خارج از کشور، برپا کرده است. حتی در فضای مجازی، پوستر یکی از این نمایشگاه‌ها را هم دیده‎‏ام، اما از کم و کیف آن‎ها خبری ندارم.

ممکن است درباره برخی از این کارت پستال‌هایی که از زنان ایران موجود است، صحبت کنید؟

محتوای عکس‌های این کارت پستال‎ها واقعاً متنوع است. مثلاً کارت پستالی وجود دارد که زنی جمازسوار را نشان می‌دهد که با چادر و پوشش کامل سوار شتر است. کفش این زن برای من جالب است، چون عموم زنان طبقه محروم در عصر قاجار و حتی رضاشاه، پا برهنه بودند، اما این خانم کفش شیکی، نسبت به زمان خودش، به پا دارد که طبقه برتر ایشان را نشان می‌دهد. چیزهای جالب دیگری هم برای تاریخ اجتماعی ایران در این عکس هست که آن‌ها را فاکتور می‌گیرم.

کارت پستال دیگری هم دیدم که یک مجلس شادی است و ظاهراً دو زن با لباس‌های سنتی و رعایت کامل حجاب، مشغول رقصیدن هستند. دو مرد هم در حال نواختن دُهُل و زدن دایره، یا به قول ما بوشهری‌ها، دِیره، هستند. این یکی از بهترین کارت پستال‌های تاریخ اجتماعی و حضور زنان در عرصه‎های عمومی و اجتماعی و ضمناً تاریخ موسقی، هنر و رقص زنان نیز است و از جنبه‎های مختلف قابل مطالعه است. به باور من، عکس روی این کارت پستال چنان اهمیت دارد که باید یک مقاله مستقل درباب آن نوشت و تک تک عناصر و ِالمان‌های آن را تحلیل و آنالیز محتوایی، تاریخی و هنری کرد.

  چون تمبر احمدشاه قاجار روی کارت پستال است، تاریخ عکس پس از مشروطه و تا پیش از ۱۳۰۰ شمسی و بنایر این اواخر عهد قاجار و دوران پادشاهی احمدشاه قاجار است. کارت پستال دیگری دیدم که چند زن را در حال کار خانگی نشان می‎دهد. عکس این کارت پستال نیز حرف ها برای گفتن دارد. از نوع تعامل زنانه گرفته، تا وسایل خانگی و آشپزی، نوع پوشش و کل آکساسوار موجود در عکس. این کارت پستال نیز می‌تواند دستمایۀ یک مقاله در حوزۀ زن‌پژوهی باشد.

در کارت پستال دیگری هم یک مادر قلیانی در کنار گهوارۀ کودکش دیده می‌شود. از معدود عکس‌هایی است که یک زن ایرانی را البته با حفظ کامل حجاب در اندرونی نشان می‌دهد. تشت و مُخده دو طرف قلیان هم جالب و قابل توجه است. واقعاً این عکس‎ها به معنای تمام، ویترینی از سبک زندگی است و بود و باش، لباس، کنش عمومی و اجتماعی، دورهمی و تعاون زنان عهد قاجار را نشان می‎دهد. برای پژوهشگران مطالعات زنان، این کارت پستال‌ها، فوق العاده باارزش و منبع تصویری منحصر به فردی هستند که هیچ منبع کتبی، نمی‎تواند جای آن‌ها را گرفته و پُر کند.

 آخرین کارت پستالی که در این مصاحبه مایلم به آن اشاره کنم، تصویری از سه زن ایرانی است که حامل کوزه‌های آب هستند. پای هر سه زن، نوعی کفش وطی است، گیوه/گالش یا به قول ما بوشهری‎‏ها «مِلکی» که مخصوص زنان طبقه متوسط عهد قاجار بود. معمولاً این کفش‏ها را خود زنان در منزل تولید می‌کردند اجازه بدهید این بحث دررازآهنگ و دلکش را همین جا پایان بدهیم و امیدوار باشیم استاد اسکویی، مثل گذشته، همت کرده و گزیده کارت پستال‌های زنان ایرانی را نیز به مجموعه آثار گذشته خود بیفزاید.