روزهای پر التهاب بوشهر در شهریور ۱۳۲۰

بامداد جنوب – مریم خوئینی

در شهریور ۱۳۲۰، ایران به صحنه‌ای برای رقابت قدرت‌های جهانی تبدیل شد. با آغاز اشغال نظامی ایران از سوی نیروهای متفقین، سرنوشت سیاسی کشور نیز دگرگون می‌شود و سلطنت رضاشاه پایان می‌یابد. هرچند روایت‌های غالب از آن روزها معمولاً بر پایتخت، شمال و خطوط راه‌آهن متمرکز است، اما در جنوب ایران و به‌ویژه بندر بوشهر، ماجراهایی جریان داشت که کمتر شنیده شده‌اند. زیرا بوشهر، با موقعیت استراتژیکش در خلیج فارس، از دیرباز نقطه‌ای حیاتی در تجارت، سیاست و نظامی‌گری ایران بود. در شهریور ۱۳۲۰ نیز، این بندر به محل رفت‌وآمد نیروهای بیگانه، آشفتگی‌های محلی و واکنش‌های مردمی تبدیل شد که چهره شهر را برای مدتی دگرگون کرد.

گالیا حق‌پرست کارشناس تاریخ و میراث فرهنگی در مقاله‌ای با عنوان جنگ جهانی دوم و حضور متفقین در بندر بوشهر به رویدادهای سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۳ در بوشهر پرداخته و می‌‎نویسد:«جنگ جهانی دوم را می‌توان یکی از چندین بحران مهم دانست که تاریخ معاصر ایران به خود دیده است. این بحران ملی که منجر به سقوط پهلوی اول گردید، بیشتر مناطق ایران را درگیر خود کرد. یکی از این مناطق، جزایر و سواحل خلیج فارس بامحوریت بندر بوشهر بود. حضور متفقین در بوشهر با توجه به شناخت قبلی از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های تجاری بوشهر صورت گرفت. موقعیت ترانزیتی بوشهر در جابه‌جایی کالاهای موردنیاز متفقین موجب گردید که نیروهای انگلیسی با سابقه سال‌ها حضور در بوشهر، شروع به دست‌اندازی و تسلط بر تمام زیرساخت‌های نظامی، اقتصادی، عمرانی و بهداشتی آن نمایند. همزمان‌شدن قحطی و خشکسالی ناشی از جنگ در سال‌های پس از شهریور ۱۳۲۰ ش. باعث گردید تا بوشهر وارد مرحله‌ای از بحران اقتصادی و انسانی خود شود که در تاریخ معاصر، مشابه آن را در زمان جنگ جهانی اول از سر گذرانده بود».

بوشهر پایگاه استراتژیک کنترل مسیرهای دریایی

در حالی که ۸۴ سال از آن روزها می‌گذرد، در گفت‌وگو با گالیا حق‌پرست کارشناس تاریخ و میراث فرهنگی می‌کوشیم پرده‌ای از اتفاقاتی برداریم که در گوشه‌ای گرم و گاه فراموش‌شده از تاریخ معاصر ایران رخ داد.

این کارشناس تاریخ در گفت‌وگو با بامداد جنوب شهریور ۱۳۲۰ را نقطه عطفی تاریخی برای بوشهر عنوان کرد و گفت: در آن دوران حضور نیروهای متفقین، ساختار اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بندر بوشهر را دگرگون ساخت و زندگی روزمره ساکنان آن را تحت تأثیر تحولات جنگ جهانی دوم قرار داد به طوری که آثار این تحولات تا سال‌ها در حافظه تاریخی شهر باقی ماند. در این ماه، بندر بوشهر به کانون توجه نیروهای متفقین تبدیل شد و نقش مهمی در اجرای راهبردهای نظامی و لجستیکی آنان ایفا کرد.

حق‌پرست با بیان اینکه این بندر سال‌ها در عرصه بازرگانی و تبادلات دریایی اهمیت داشت، یادآورشد: بوشهر با اشغال مستقیم نیروهای بریتانیایی، به پایگاهی استراتژیک برای کنترل مسیرهای دریایی خلیج فارس و تأمین تدارکات نیروهای متفقین در جنوب ایران و مناطق همجوار بدل شده بود. انگلیسی‌ها، که پیش‌تر حضور اقتصادی و دیپلماتیک در بوشهر داشتند، این بار با استقرار نظامی گسترده، اسکله‌ها، انبارها و مسیرهای اصلی ارتباطی را تحت کنترل کامل خود درآوردند. نظارت شدید بر کشتی‌ها، بازرسی محموله‌ها و محدودیت در رفت‌وآمد، پیام واضحی از سلطه نظامی بر بندر و مناطق اطراف داشت. حضور آنان نه تنها امنیت مسیرهای دریایی متفقین را تضمین می‌کرد، بلکه مانع از فعالیت اتباع کشورهای متحد با آلمان و دشمنان متفقین در منطقه می‌شد. در این میان اقتصاد بوشهر نیز تحت تأثیر مستقیم این حضور قرار گرفت.

او ادامه داد: کاهش فعالیت کشتی‌های خصوصی و اولویت یافتن حمل‌ونقل نظامی موجب رکود بازار و افزایش قیمت کالاهای اساسی شد. در مقابل، نیاز نیروهای اشغالگر به خدمات، نیروی کار و تدارکات، فرصت‌هایی محدود برای برخی کسبه و کارگران فراهم آورد؛ اما این فرصت‌ها به شکاف طبقاتی دامن زد و نابرابری اجتماعی را آشکارتر ساخت.

آثار حضور بیگانگان بر زندگی مردم بوشهر

این کارشناس تاریخ در پاسخ به سوالی درباره اثر حضور بیگانگان در بوشهر بر زندگی مردم، بیان کرد: در سطح اجتماعی و سیاسی، حضور متفقین فضای عمومی شهر را تحت تأثیر قرار داد. محدودیت‌های رفت‌وآمد، نظارت بر فعالیت‌های سیاسی و اقتصادی، و حضور پررنگ سربازان در معابر شهر، زندگی روزمره مردم را تغییر داد. بازار بوشهر، که همواره مرکز دادوستد و تعامل اجتماعی بود، به محلی برای تبادل اخبار و شایعات درباره جنگ جهانی دوم و نقش متفقین بدل شد. زبان انگلیسی و شیوه‌های اداری بریتانیایی به‌تدریج در امور روزمره دیده می‌شد و رادیو بی‌بی‌سی فارسی به منبع اصلی دریافت اطلاعات تبدیل شد.

حق‌پرست با اشاره به اینکه در سطح استراتژیک، بوشهر نقش مهمی در نقشه متفقین داشت، گفت: بوشهر دسترسی به مسیرهای دریایی خلیج فارس را تسهیل می‌کرد و امکان تأمین تدارکات نیروهای متفقین در جنوب ایران و مناطق مجاور را فراهم می‌ساخت. کنترل بوشهر، متفقین را قادر می‌کرد تا خطوط ارتباطی میان هند، عراق و خلیج فارس را محافظت کنند و از نفوذ دشمنان آنان در منطقه جلوگیری کنند. از این رو، حضور نظامی در بوشهر صرفاً محدود به حفظ امنیت محلی نبود، بلکه بخشی از راهبرد کلان نظامی متفقین در خاورمیانه محسوب می‌شد.

بوشهر پایگاه کلیدی در معادلات جنوب ایران

وی در ادامه با بیان اینکه حضور نظامی متفقین همچنین بر جهت‌گیری سیاست‌های محلی نیز اثر گذاشت، گفت: مقامات و چهره‌های بانفوذ شهر تلاش کردند با شرایط جدید هماهنگ شوند و موقعیت خود را حفظ کنند. مردم، با روحیه‌ای آمیخته به صبر و انعطاف، سبک زندگی و الگوهای مصرف خود را تغییر دادند و راه‌هایی برای زندگی در شرایط جدید یافتند.

این کارشناس تاکید کرد: حضور متفقین نه تنها ساختار اقتصادی و اجتماعی شهر را بازتعریف کرد، بلکه بوشهر را به یکی از پایگاه‌های کلیدی در معادلات سیاسی و نظامی جنوب ایران در متن جنگ جهانی دوم تبدیل ساخت. آثار آن دوران سال‌ها در حافظه تاریخی مردم بوشهر باقی ماند و جایگاه استراتژیک آن در معادلات جهانی تثبیت شد.

وی در پاسخ به این سوال که آیا ساختمان، یادبود و یا نشانه‌ی از آن دوران در بوشهر وجود دارد، گفت: تلگراف‌خانه بوشهر که در دوران قاجار ساخته شده، اتفاقا نقش مهمی در ارتباطات بریتانیا در منطقه داشته است. این بنا و عمارت سبزآباد که زمانی کنسولگری انگلیس محسوب می‌شده و امروز به عنوان موزه منطقه‌ای خلیج فارس مورد بازدید قرار می‌گیرد، از جمله بناهای تاریخی بوشهر است که گواهی بر حضور و فعالیت بریتانیایی ها در این شهر است.