تولد ۷۹ سالگی ایرانی‌ترین شاعر جنوب

بامداد جنوب – الهام بهروزی

شعر، واگویی جدایی‌ناپذیر از اهالی جنوب است. شعر ترنم زندگی و شور هستی است در این دیار تفتیده که بسان موسیقی در رگ و پی ساکنان این جغرافیای تاریخ‌مند رخنه کرده است. وقتی به تاریخ معاصر شعر بوشهر نگاه می‌کنم، نام‌های بزرگی چون منوچهر آتشی، علی باباچاهی، ابوالقاسم ایرانی، محمد بیابانی، حسین جلال‌پور، خلیل عمرانی، علی هوشمند، مجید اجرایی‌ و… عرض اندام می‌کنند. شاعرانی که شعر این سامان را برکشیده‌اند و به آن معنا و هویت بخشیده‌اند. در میان این شاعران اما علی باباچاهی و ابوالقاسم ایرانی تنها شاعران بازمانده نسل اول شاعری جنوب در عصر حاضر هستند.

در این مجال به مناسبت ۲۵ مرداد، زادروز ابوالقاسم ایرانی، می‎‌خواهیم به نقش و رد این شاعر تأثیرگذار اما منزوی در شعر امروز بوشهر بپردازیم. شاعری که معتقد است: «بوشهر اقلیم شعر و ادبیات است»، باوری که بیراه نیست، چراکه سراسر کوچه‌ها و پس‌کوچه‌های این شهر آبستن داستان و شعر و موسیقی‌اند. ابوالقاسم ایرانی به عقیده بسیاری از ادیبان، نقش بسیار سترگی در پیوند شعر جنوب به شعر ایران داشته و دارد. او شاعری است که حتی در انزوا به اعتبار شعر این جغرافیای شرجی‌زده و گرم می‌افزاید.

نویسنده کتاب «نیم‌قرن شعر بوشهر» در معرفی ابوالقاسم ایرانی به بامداد جنوب گفت: ایرانی متولد سال ۱۳۲۵ در بوشهر است، او شاعری را از نوجوانی و اوایل دهه ۴۰ با سرودن غزل و اشعار کلاسیک آغاز کرد و سپس در اواسط دهه ۴۰ به سرودن شعر نیمایی روی آورد و با انتشار شعر «باز گردیم و چراغی بزنیم» در شماره ۹۰۹ مجله فردوسی در اردیبهشت ۱۳۴۸ نگاه شاعران و منتقدان آن زمان را به خود جلب کرد. نخستین کتاب او با عنوان «زنجیر تا ابد» آماده چاپ شد که تحت تعقیب ساواک قرار گرفت و به‌ناچار ایران را برای چندین سال ترک کرد. این شاعر پس از سال ۱۳۵۷ با انتشار روزنامه «صدای بوشهر» در این بندر کهن فعالیت روزنامه‌نگاری خود را پی گرفت، اما این روزنامه پس از انتشار چند شماره تعطیل شد.

بشیر علوی ادامه داد: در دهه چهل که تب‌وتاب سرودن و انجمن‌های ادبی در کشور رونق گرفته بود، در همین راستا در بوشهر نیز با کمک و علاقه ابوالقاسم ایرانی انجمن ادبی در بوشهر تشکیل شد که افرادی مانند عاطفه گرگین، مهناز آل‌شریف، فریده برازجانی، اسکندر احمدنیا و منیرو روانی‌پور… در این انجمن حضور می‌یافتند و شعرهای آن‌ها به کمک ابوالقاسم ایرانی به نشریات تهران مانندِ «پیغام امروز»، «فردوسی» و «تهران مصور» ارسال و چاپ می‌شد. قطعاً اگر از این دهه اطلاعات خوبی از شعر بوشهر در دست داریم، به یمن همین زحمت‌ها و رفت و آمدها استاد ایرانی است که اشعار و آثار ادبی بوشهر را به تهران انتقال می‌داد و باعث نشر آثار بوشهری‌های جوان آن دوره در نشریات سراسری کشور می‌شد. این‌گونه رفتارها که باعث انتقال و شناسایی دیگران شود، در استان بوشهر در آن دوره -و با احتیاط- در همین دوره نیز انگشت‌شمار است.

وی با تأکید بر اینکه استاد ایرانی تأثیر ارزشمندی در شعر بوشهر دهه چهل و پنجاه گذاشت، تصریح کرد: رفت‌وآمد ابوالقاسم ایرانی از بوشهر به تهران و دیگر شهرهای ایران باعث شد که شعر جوانان بوشهر و در کنار آن، شعرِ زنانِ بوشهر معرفی شود. در دهۀ چهل، دو اتفاق مهم در بوشهر روی داد که به سود شعر شاعران بوشهر شد. اتفاق اول؛ همین رفت‌وآمد استاد ایرانی است که دوستانه و با نیتِ معرفیِ شعرِ بوشهر و با عشق و علاقه، واسطی برای چاپ اشعار شاعرانِ جوان بوشهری در مجلاتی مانند پیغام امروز، تهران مصور و فردوسی و… شد. به‌واسطه همین تلاش است که امروزه ردپایی از شعرِ شاعرانِ بوشهر، به‌ویژه اشعار زنان بوشهر که تا آن دوره خبری از آن‌ها نبود، در دهۀ چهل برجای‌مانده است، زیرا از اشعاری که او در آن دوره در مجلات تهران به چاپ رسانده است، تعدادی نیز اشعار شاعران زن بوشهر بود که نام و شعرشان به این طریق ثبت و ضبط‌شده است.

علوی افزود: اتفاق دوم، برگزاری نشست‌های شعری در اواسط دهه چهل بود. این نشست‌ها در انجمن ادبی شعر آن دوره صورت می‌گرفت که به‌یقین نخستین نشست‌های شعری از نوعِ انجمن‌های امروزی است، زیرا که در دستگاه خوانین، نشست‌های ادبی برگزار می‌شد، ولی در نوع خود و در روش خاص خود بود و سبک، سیاق و روش‌شان با انجمن‎های امروزی متفاوت بود. از این حیث می‌توان گفت که انجمن ادبی دهه چهل که در سال‌های ۱۳۴۶-۴۷ شروع شد و جلسات خوانش و بررسی شعر در آن برگزار می‌شد، نخستین انجمن ادبی به معنای امروزیِ خود در بوشهر است. این انجمن با تلاش و مدیریت و مدرسی استاد ابوالقاسم ایرانی شروع و برگزار شد.

این نویسنده و پژوهشگر ادبی با بیان اینکه انجمن مذکور با مشکلات خاص آن دوره مواجه شد، تصریح کرد: دهه پر تب و تابِ چهل و سرودن و خواندن اشعاری با تم سیاسی و اجتماعی چیزی نبود که از دید ساواک آن دوره در امان بماند. با همه این مشکلات و اتفاقات، این انجمن برپا شد و اشعار شاعران جوان بوشهر در این انجمن بررسی و خوانده می‌شد. به گفته خود استاد ابوالقاسم ایرانی، برای این انجمن، نامی در نظر گرفته نشده بود. گرم شدن محفل خوانش اشعار به سیاق پایتخت در این انجمن، اتفاقی بود که افزون بر شناسایی شعر بوشهر، شاعران بوشهر نیز شناخته شدند و اشعارشان در مجلات آن دوره منتشر می‌شد.

علوی سپس با اشاره به دومین اثر ایرانی اشاره و بیان کرد: «جاده تا آنجا که ایستاده‌ای می‌آید» سروده این شاعر است که سال ۱۳۹۳ با نشر نگاه روانه بازار منتشر شد. این اثر در خود حدود ۱۶۸ قطعه شعر نو جای داده که بسیار پرپیمان و پر واژه و پرجمله سروده شده است. این اثر شروع و پایانش از دهه ۴۰ تا دهه ۹۰ را شامل می‌شود. در یک سیر تکوینی در این اثر، روبه‌جلویی و به‌روز شدن، قابل درک است. صفحات آخر کتاب که آثار اخیر ایرانی محسوب می‌شود، تازگی بیشتری را در بر می‌گیرد و این، به‌روز شدنِ اندیشه و شعر ایرانی را نشان می‌دهد که از قافله نو و نوآوری شعر فارسی عقب نمانده است.

به عقیده این پژوهشگر ادبی، آشنایی و نشست‌وبرخاست با بزرگان شعر معاصر ایران و جنم و ذوق و سرشار خود استاد ایرانی در فرم شعر وی در این مجموعه ‌شعر تأثیر والایی داشته است. گاهی یک شعر از ایرانی کافی است که وی را شاعری توانا در شعر سپید بشناسیم و به قول سیمین بهبهانی، شعر «سلام! آقای اقاقی» به تنهایی شعری است که پر از واژگان استعاری است که ظرافت بالایی دارد و حرف‌وحدیث بسیاری در آن نهفته است و همین شعر به تنهایی در شناخت ایرانی و قدرت شعری وی کفایت می‌کند و باز به قول سیمین بهبهانی، شعر ایرانی «به لحاظ شگرد کم‌نظیر و ابداع در آن بسیار، خود شاعر نیز به گمان من، گوشه‌گیر و کم‌تظاهر است.»

علوی سپس به دیگر ویژگی‌های سبکی این شاعر جنوبی اشاره و تصریح کرد: با دقت در شعر ایرانی، ردپای شاملو یافت می‌شود که نثرمانند بودن و مکث‌ها و عبارت کوتاه و گاه بیانیه‌گونه نوشتن، از جمله نشانه‌هایی است که در کنار حذف فعل‌های با قرینه و بی‌قرینه، ساختاری از شعر شاملو را در ذهن متبادر می‌کند. «جاده تا آنجا که ایستاده‌ای می‌آید» از جمله متونی است که به دنبال چندمعنایی است و به سادگی تن به معنای واحد نمی‌دهد. تودرتویی متن، این پیام را دارد که برای خوانش آن باید تأمل کرد. در این مجموعه با متونی مواجه هستیم که برای درک یک مفهوم نیاز است، لایه‌های زبانی را کنار بزنیم تا مفهوم اصلی که در زبان غیرعادی پنهان است، برسیم. در توصیفات به صرف توصیف متن، سروده نشده، بلکه در میان توصیفات به گونه‌ای در دل، راز دل، آرزو، اندیشه و… جاری می‌شود.

به گفته وی، برای فهم اشعار فراوانی از این دفتر شعر ابوالقاسم ایرانی، باید نمادهای خصوصی فراوانی را جا گذاشت تا توانست به کُنهِ عاطفه و مفهوم آن رسید. در شعر پری سیاه، رؤیای بی‌رنگ، خواب، آبی، گشتن و چرخیدن نمادهایی هستند که باید از آن‌ها گذشت. بدون تعارف بگویم که در تمامی اشعار «جاده تا آنجا که ایستاده‌ای می‌آید.»، حسی دلتنگ‌کننده و اندوهی دلنشین که برگرفته از حس انسان‌گونگی و نامأنوس بودن با مؤلفه‌هایی غیرقابل تحمل دنیای امروزی‌ است، شاهد هستیم.

این استاد دانشگاه و منتقد ادبی با تأکید بر اینکه عواطف انسانی که اندوه انسان با تجربه و دیده‌ای امروزی است در تمامی اشعار این مجموعه وجود دارد، تأکید کرد: دریا و موج و بندر و مؤلفه‌های آن، از پربسامدترین واژه‌هایی‌اند که در تولید ایماژ نقش مؤثری ایفا کرده‌اند و به‌خوبی در ایماژسازی شرکت داشته‌اند. تمامی اشعار این مجموعه، در سطح بالای اندیشگی ارائه می‌شود. زبان تمامی اشعار، چه شعرهای سال دور، چه نزدیک، قوی و فاخرند. حس انسانی دوستی و دغدغه‌های انسانی که در محور عاطفه انسانی را قوت می‌بخشد در اشعاری تازه و سال‌های نزدیک ایرانی قوی‌تر و پربسامدترند.

علوی ادامه داد: در محور گونه‌های نو و نوآوری، فعال ظاهرشده است. به‌ویژه شعرهایی که در سال‌های آخر منتهی به چاپ این مجموعه سروده شده‌اند؛ واژه‌هایی مانند فنجان، عینک ذره‌بینی، استوا، فیلم‌خانه، بمب، هواپیما، سانسور، واکسن، قطار، سپور، یونیفرم، پانتیموم، پاندول، آجیل، هندوانه، دمپایی، لبو، نانوایی، جنگ جهانی دوم، اتوبوس، مانتو، ماتادور و ده‌ها واژه‌ دیگر در تصاویر و ایماژها حضور یافته و علاوه بر آن‌که چهره زبان مجموعه را نو کرده‌اند و در انتقال عاطفه هم فعال عمل کرده‌اند.

وی به توفیق ایرانی در بومی‌گرایی در سروده‌هایش هم اشاره کرد و گفت: او در محور بومی هم موفق عمل کرده، هر چند حرکت ایرانی در تصویرسازی‌های بومی به اندازه گونه‌های نوآوری نبوده و آن رشد را نداشته، ولی تصویرهای خوبی هر چند اندک را تولید کرده است. واژه‌هایی مانند بندر، دریا، کشتی، موج، زورق، مختک، پارو، شروه، جاشو، کُرپا از جمله مؤلفه‌های بومی هستند که در تصویرسازی‌ها شرکت کرده و التذاد ادبی به همراه عاطفه مورد نظر تولید کرده‌اند.