کتابخانه مرکزی، رویای ناتمام مردمان لیان

بامداد جنوب – الهام بهروزی

کتابخانه مرکزی، مطالبه‌ ۲۴ ساله‌ اهالی فرهنگ بوشهر است؛ مطالبه‌ای که هر بار دولتی برای آن مصوبه‌ای صادر کرده، اما هرگز از مرحله‌ وعده فراتر نرفته است. این پروژه که در اواخر دولت بهار با تخصیص زمینی در شهرک نیایش و اعتباری بالغ بر یک میلیارد تومان مصوب شد ولی در دولت روحانی این مصوبه رها شد تا اینکه در دولت سیزدهم، یعنی دولت مردمی شهید آیت‌الله رئیسی با پیگیری‌های مجدانه حیدر راهب، مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان بوشهر و مطالبه‌گری جامعه رسانه‌ای و فرهنگی بوشهر با قوت این مصوبه مطرح شد و مورد توجه مدیران ارشد استان قرار گرفت تا جایی که زمینی به مساحت پنج هزار و ۳۰۰ متر در مرکز شهر برای ساخت آن مصوب شد؛ هرچند بخشی از این زمین با یک تصمیم شتاب‌زده برای ساخت مرکز اسناد و کتابخانه ملی استان نیز مصوب شد که این مصوبه با اعتراض و واکنش جامعه فرهنگی مواجه شد.

این مصوبه که در کمیته برنامه‌ریزی استان در اواخر دولت رئیسی مصوب شد، در دولت چهاردهم بار دیگر مطرح و از سوی ارسلان زارع، استاندار بوشهر مورد توجه قرار گرفت و بنا به دستور وی قرار بر این شد که مطالعات اولیه کتابخانه مرکزی دوباره صورت بگیرد و زمین کاملا به این کتابخانه اختصاص پیدا کند، اگرچه که مشخص نشد که این دستور اجرایی شده یا خیر.

 حال آنچه در این گزارش بدان پرداخته خواهد شد، این است که به یکباره چرا این مطالبه هم در رسانه و هم در سطح مدیریتی مسکوت ماند؟! در حالی که نشانه‌های اولیه از عزم جدی برای احیای این طرح دیده می‌شد؛ از پیگیری‌های میدانی گرفته تا اهتمام مدیران استانی برای ساخت این کتابخانه، اما در ادامه، روند کار به شکل ناگهانی متوقف شد. نه گزارشی از نتیجه مطالعات اولیه منتشر شد و نه تخصیص بودجه‌ای مشخص برای آن اعلام شد. سکوتی که از اواخر سال ۱۴۰۳ بر این پروژه حاکم شد، به‌تدریج آن را از صدر اولویت‌های فرهنگی استان کنار زد و در هاله‌ای از ابهام فرو برد؛ گویی کتابخانه مرکزی بوشهر، بار دیگر در حد یک وعده‌ اداری باقی مانده است. این در حالی است که به عقیده بسیاری از جامعه‌شناسان و فرهنگ‌پژوهان جنوبی، وجود کتابخانه مرکزی کمک شایانی به رشد فکری و توسعه فرهنگی و تسهیل فرصت‌های مطالعاتی و پژوهشی منطقه می‌کند.

در این باره یک جامعه‌شناس و نویسنده با اشاره به خلأ مشهود کتابخانه مرکزی در ساختار فرهنگی بوشهر به بامداد جنوب گفت: دنیای پیچیده و چندوجهی اکنون، با خود ملاحظات و الزاماتی را به همراه دارد که توجه به آن در برنامه‌ریزی‎های کلان دارای اهمیت ویژه است؛ وجود «نامکان»هایی مانند کتابخانه یکی از ضرورت‌های زیستن است. در جهان رسانه‌ای و شبکه‌ای معاصر، این نا‌مکان‌ها هستند که هویت‌های توده مردم را برساخت می‌کنند و مانند گره‌گاهایی در بافت شهری و روستایی، جمعیت را حول محور آن گرد آورده و ارزش‌های بشریت و انسانیت را خلق می‌کنند.

اسماعیل حسام‌مقدم که عضو هیات‌مدیره انجمن جامعه‌شناسی ایران -دفتر بوشهر است، افزود: اسم نقصان و فقدان در این گره‌گاه‎‏ها در کالبد شهر-روستا، تبعات سنگینی را به بار می‌آورد تا آنجا که انسان‌ها مبدل به فردهای از هم جداافتاده و ناآشنا و گاه متعارض مبدل شده و امر اجتماعی به کلی منتفی می‌شود. بنابراین وجود نا‌مکان‌هایی مانند کتابخانه‌های مرکزی و کتابخانه‌های محله‌ای در سامان دادن به بینش اجتماعی مردم بسیار ضرورت دارد.

مدیر انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات استان بوشهر ادامه داد: حالا توجه داشته باشیم که در بندر بوشهر به دلیل فقدان کتابخانه‌های مرکزی جامع و شبکه‌ای، چه میزان آسیب در شکل‌گیری اندیشه و فهم شهروندان از محیط پیرامون خود رخ می‌دهد. هرچند که مراکز متعدد کتابخانه‌های تخصصی در بندر بوشهر، شاید بتواند متخصصان رشته‌های خاص را گرد هم آورد؛ اما فقر در وجود نا‌مکانی مانند کتابخانه جامع شهری که همه قشرها و اصناف و افراد را گردهم آورده و امکانی برای تجربه جمعی بشود، یک چالش جدی در فرهنگ عمومی بندر بوشهر است که این شهر دهه‌هاست با آن دست به گریبان شده است.

حسام‌مقدم ادامه داد: در حالی‌ که بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته سال‌هاست مسیر خود را به سوی کتابخانه‌های مدرن، هوشمند و دیجیتالی تغییر داده‌اند، بندر بوشهر همچنان از وجود یک کتابخانه مرکزی جامع بی‌بهره است. این در حالی است که شکل‌گیری چنین فضایی نه تنها می‌تواند به توسعه پایدار فرهنگی شهر کمک کند، بلکه بستر لازم برای انجام پژوهش‌های بنیادی، مطالعات عمیق و ارتباط میان نسل‌های گوناگون پژوهشگران و علاقه‌مندان را فراهم می‌سازد.

به گفته وی، کتابخانه مرکزی صرفاً مکانی برای گردآوری منابع نیست، بلکه قلب تپنده ‌شهر دانایی‌محور است؛ جایی که اندیشه‌ها به اشتراک گذاشته می‌شوند، ایده‌ها جوانه می‌زنند و فهم جمعی نسبت به محیط پیرامون عمق می‌گیرد؛ نیازی که بوشهر برای عبور از فقر نهادی فرهنگی خود، امروز بیش از هر زمان دیگری احساس می‌کند.

این نگاه و تحلیل جامعه‌شناختی حسام‌مقدم موید این است که نبود کتابخانه‌ای مرکزی و جامع در بندر بوشهر، صرفاً خلأ فیزیکی یا عمرانی نیست، بلکه نشانه‌ای از گسست در زیرساخت فرهنگی این شهر است؛ گسستی که مانع جریان آزاد اندیشه و گفت‌وگو میان نسل‌ها می‌شود. بی‌شک سرمایه‌گذاری در ایجاد کتابخانه مرکزی، در حقیقت سرمایه‌گذاری برای ساختن آینده‌ای مبتنی بر آگاهی و تقویت همبستگی اجتماعی و هویت فرهنگی بوشهر است؛ اقدامی که می‌تواند مسیر شهر را از انفعال فرهنگی به سمت پویایی فکری و توسعه‌ پایدار تغییر دهد.

حبیب صادقی، فعال فرهنگی و تسهیلگر کارگاه‌های کتابخوانی نیز وجود کتابخانه مرکزی را برای این بندر کهن یک ضرورت اجتاناب‌ناپذیر می‌داند و در این باره به بامداد جنوب گفت: کتابخانه‌های مرکزی در استان‌ها نقشی حیاتی و چندوجهی در توسعه فرهنگی، اجتماعی، آموزشی و اقتصادی منطقه ایفا می‌کنند و کاربردی فراتر از یک مخزن صرف کتاب دارند.

به عقیده وی، وجود کتابخانه مرکزی در کلانشهرها و شهرها از چند بعد حائز اهمیت هستند که مهم‌ترین آن‌ها شامل بعد فرهنگی و اجتماعی (هسته مرکزی اجتماع)، بعد آموزشی و پژوهشی (موتور محرک دانش) و بعد مدیریتی و حمایتی (شبکه و هماهنگی) می‌شوند.

صادقی در ادامه کتابخانه مرکزی را نماد فرهنگی و فکری یک استان دانست و افزود: این کتابخانه، مرکزی برای جمع‌آوری، سازماندهی و حفظ مجموعه‌ای جامع و تخصصی از منابع مرتبط با فرهنگ، تاریخ و جغرافیای همان استان عمل می‌کند که شامل نسخ خطی، اسناد محلی، نشریات محلی و کتب تألیفی بومی می‌شوند.

وی با اشاره به اینکه کتابخانه مرکزی به دلیل تعدد و تنوع خدمات و بخش‌هایی که در خود جای داده است، کانون فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی در شهرها و استان‌ها می‌شود، تصریح کرد: کتابخانه مرکزی فراتر از امانت کتاب، فضایی را برای تعاملات اجتماعی، برگزاری نشست‌های ادبی، نقد کتاب، کارگاه‌های آموزشی، نمایشگاه‌های فرهنگی و محافل گفت‌وگو فراهم می‌کند. این امر به کاهش آسیب‌های اجتماعی و افزایش سرمایه اجتماعی کمک می‌کند.

به عقیده این فعال فرهنگی، ارائه خدماتی مانند بخش‌های ویژه برای کودکان و نوجوانان (بازی‌خانه‌ها و اتاق‌های علم)، بخش مادر و کودک، اتاق‌های مطالعه گروهی و فضاهایی برای حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و نمایشگاه‌های دستاورد آن‌ها، کتابخانه را به یک مرکز خدمات جامع و بی‌بدیلی تبدیل می‌کند. همچنین این کتابخانه‌ها با فراهم آوردن منابع تخصصی، کمیاب، روزآمد و دیجیتال که در کتابخانه‌های کوچک‌تر شهرستان‌ها و روستاها یافت نمی‌شود، نیازهای پژوهشگران، دانشجویان و محققان را در سطح استان برآورده می‌کنند.

صادقی با اشاره به اینکه کتابخانه مرکزی نقش مهمی در ارائه خدمات نوین اطلاعاتی از جمله دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی آنلاین، کتب الکترونیک و ارائه آموزش‌های سواد اطلاعاتی و دیجیتالی دارد که برای همگام‌سازی جامعه با دنیای نوین اطلاعاتی ضروری است، تاکید کرد: کتابخانه‌های مرکزی می‌توانند بخش‌هایی را به صورت تخصصی برای حوزه‌های خاص (مثلاً فلسفه،هوش مصنوعی، علوم، هنر) ایجاد کرده و منابع آن حوزه را به‌طور عمیق‌تر پوشش دهند.

این تسهیلگر کارگاه‌های کتابخوانی ادامه داد: کتابخانه مرکزی به‌عنوان یک کتابخانه مادر یا کتابخانه اصلی استان تلقی می‌شود که بر عملکرد و خدمات سایر کتابخانه‌های عمومی (شهرستانی، روستایی و سیار) در سراسر استان نظارت دارد و در زمینه آموزش کتابداران، بازطراحی خدمات و توزیع عادلانه منابع نقش محوری بازی می‌کند.

وی با تاکید بر اینکه این کتابخانه‌ها پیشگام در پیاده‌سازی مدل‌های جدید کتابداری و ارائه خدمات نوین (ده‌ها مدل خدمات نوین کتابداری در زمینه گروه‏های خاص، کارآفرینی، استعدادیابی و…) هستند و به‌عنوان الگو برای سایر کتابخانه‌های استان عمل می‌کنند، تصریح کرد: با تسهیل ارتباط و پشتیبانی از کتابخانه‌های کم‌برخوردار و دورافتاده (به‌ویژه از طریق کتابخانه‌های سیار)، کتابخانه مرکزی تضمین می‌کند که دسترسی به منابع فرهنگی و آموزشی از طریق کتابخانه‌ها، شامل حال تمامی جمعیت استان از شهر تا روستا شود. در مجموع، کتابخانه مرکزی یک استان، صرفاً یک ساختمان بزرگ برای کتاب نیست، بلکه یک زیرساخت بنیادین برای اندیشه‌ورزی، اندیشه‌سازی و توسعه هدفمند است که وظیفه مدیریت منابع، ارتقای دانش و ترویج فرهنگ مطالعه در سطح کل استان را بر عهده دارد.

با این اوصاف، بوشهر، با سابقه تاریخی و غنای فرهنگی که دارد، امروز بیش از هر زمان دیگر به چنین زیرساختی نیاز دارد تا در کنار اقتصادی فعال و دریامحور و صنعت نفت و گاز، فرهنگی پویا و بستری هموار برای گسترش اندیشه‌ورزی و گفت‌وگو برپا شود تا آیندگان این منطقه فرهنگ‌خیز با شناخت میراث و ارزش‌های فرهنگی خود با دیگر فرهنگ‌های میهمان به تبادل تجربه و اندیشه بپردازند.