جدال سیاسی بر سر سرنوشت NPT

بامداد جنوب – مریم خوئینی

بحث خروج ایران از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) که این روزها به یکی از جنجالی‌ترین موضوعات مجلس و عرصه دیپلماسی کشور تبدیل شده، سابقه‌ای چندماهه  دارد. ریشه این ماجرا به مهرماه ۱۴۰۳ بازمی‌گردد؛ زمانی که حسنعلی اخلاقی امیری، نماینده مشهد برای نخستین بار از امضای نامه‌ای از سوی ۳۹ نفر از نمایندگان مجلس به شورای عالی امنیت ملی و درخواست آنها درباره تجدید نظر در دکترین هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران خبر داد. در آن زمان هم این پیشنهاد با واکنش‌هایی از سوی چهره‌های سیاسی مواجه شد. برخی از سیاسیون به نقد این نامه پرداختند و برخی دیگر از آن حمایت کردند. منتقدین این نامه معتقد بودند حرف از تغییر دکترین اتمی کمترین بازدارندگی به وجود نمی‌آورد. موافقین چون احمد بخشایش اردستانی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس نیز معتقد بودند ایران برای اینکه بازدارندگی خودش را به رخ کشورهای منطقه و مخصوصاً صهیونیست‌ها بکشاند، باید سلاح هسته‌ای داشته باشد، چراکه اسرائیل دارد.

با همه این اما و اگرها این نامه در پرتال رسمی مجلس باقی ماند و به تدریج نمایندگان بیشتری به آن پیوستند. در ماه‌های بعد، با تشدید فشارهای بین‌المللی، طرح فعال شدن مکانیسم ماشه و صدور گزارش‌های تند آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، موج حمایت از این اقدام در مجلس افزایش یافت. تا جایی که در نهایت، در شهریور و مهر ۱۴۰۴، محمدرضا احمدی، نماینده رشت به همراه ۵۹ نماینده دیگر در تذکری رسمی به عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، خواستار اقدام فوری دولت برای خروج از NPT، قطع همکاری‌های نظارتی با آژانس و توقف هرگونه مذاکره با ایالات متحده و سه کشور اروپایی شدند.

 بار دیگر یک شب پیش از سفر رئیس جمهور به نیویورک این نامه با ۷۱ امضا رسانه‌ای شد. به اعتقاد طراحان آن، این نامه پاسخی است به بی‌عملی غرب در قبال تعهدات برجامی و تهدیدات مکرر علیه برنامه هسته‌ای کشور اما در سوی دیگر، منتقدان هشدار می‌دهند که خروج از NPT می‌تواند تبعاتی سنگین از جمله انزوای کامل دیپلماتیک، تشدید تحریم‌ها و حتی اقدامات تقابلی نظامی را برای ایران به همراه داشته باشد.

یکی از ۷۱ نفر، نماینده جنوب بوشهر است

حجت الاسلام  موسی احمدی نماینده کنگان، دیر، جم و عسلویه در مجلس شورای اسلامی یکی از امضا کنندگان این نامه روز گذشته در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس گفت: دفاع مقدس به ما نشان داد که قدرت موشکی مهم است و امروز این قدرت ما دشمنان غربی ما و سگ هار آنها در منطقه را بر سرجای خود نشاند.

رئیس کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی با تاکید بر اینکه باید قدرت بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران افزایش یابد، افزود: در همین راستا بیش از ۷۰ نماینده مجلس در نامه ای به شورای عالی امنیت ملی و روسای سه قوه خواستار بازنگری در دکترین دفاعی ایران شدند و اینجانب هم نامه مذکور را امضا کردم.

اما کارشناسان در این زمینه چه می‌گویند برای اطلاع از این موضوع با محمد قادری کارشناس امور بین‌الملل و رسانه گفت‌وگو کردیم.

او که در چند دوره مختلف همراه تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران بود در گفت‌وگو با بامداد جنوب درباره اقدام اخیر نمایندگان مجلس برای خروج ایران از NPT گفت: موضوع مناسبات جمهوری اسلامی ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از چند زاویه قابل بررسی است. به‌ویژه از زمانی که ایران حدود یک دهه پیش وارد فرآیند مذاکرات طولانی‌مدت با کشورهای غربی و مجموعه ۱+۵ شد و توافقی تحت عنوان برجام شکل گرفت. هدف این توافق آن بود که در چارچوب یک روند دوجانبه، هم نگرانی‌های طرف‌های غربی درباره برنامه هسته‌ای ایران برطرف شود و هم در مقابل، تحریم‌های ظالمانه علیه ایران رفع گردد.

این کارشناس حوزه بین‌الملل با اشاره به روند پرچالش برجام افزود: این فرآیند به‌طور کامل به نتیجه نرسید و در اردیبهشت ۱۳۹۷ شاهد بودیم که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، به صورت یک‌جانبه از برجام خارج شد و در اقدامی نمایشی، متن توافق را در برابر دوربین‌های تلویزیونی و رسانه‌های بین‌المللی پاره کرد. پس از خروج آمریکا، کشورهای اروپایی که همچنان مدعی حضور در چارچوب برجام بودند، به ایران تضمین دادند که اگر تهران در توافق باقی بماند، آن‌ها منافع اقتصادی و سیاسی برجام را برای ایران تامین خواهند کرد.

وعده‌هایی که محقق نشد

قادری یادآور شد: این تعهدات در قالب ۱۱ بند به ایران ارائه شد؛ اما در عمل هیچ‌کدام از این وعده‌ها محقق نشد و ایران عملاً از منافع برجام بی‌نصیب ماند. در نهایت، ایران فرآیند کاهش تعهدات هسته‌ای خود را آغاز کرد؛ اقدامی که کاملاً بر اساس بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام انجام شد و هدف آن واکنشی قانونی به بدعهدی طرف‌های مقابل بود. در دولت سیزدهم نیز مذاکراتی با هدف احیای توافق و نقد کردن منافع پیش‌بینی‌شده در برجام پیگیری شد تا ایران بتواند از مزایای اقتصادی و سیاسی این توافق بهره‌مند شود، اما این مذاکرات نیز به نتیجه ملموس و قابل‌توجهی منجر نشد.

وی با اشاره به تحولات اخیر افزود: در دولت چهاردهم، مذاکرات غیرمستقیم با طرف آمریکایی آغاز شد؛ اما در میانه این روند، حمله رژیم صهیونیستی  و ایالات متحده به کشورمان رخ داد. حتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز حاضر نشد این اقدام را محکوم کند. طبیعی است که ایران به‌عنوان یک عضو آژانس و پیمان NPT انتظار دارد از ظرفیت حمایتی این نهاد بین‌المللی برخوردار شود، اما وقتی چنین حمایتی احساس نشود، موضوع اقدامات مقابله‌به‌مثل به‌طور جدی مطرح می‌شود.

خروج از NPT یکی از گزینه‌های روی میز

این کارشناس روابط بین الملل یادآوری کرد: این گزینه‌ها از اخراج بازرسان آژانس و تعلیق همکاری‌های نظارتی آغاز می‌شود و در نهایت می‌تواند به خروج کامل ایران از پیمان NPT بینجامد. البته خروج از NPT در حال حاضر به‌عنوان یکی از سناریوهای روی میز مطرح است و اجرای آن مستلزم طی شدن یک فرآیند قانونی شامل بررسی و تایید در شورای عالی امنیت ملی و سپس تصویب نهایی در مجلس شورای اسلامی است.

قادری با اشاره به ماجرای اسنپ‌بک، یادآور شد: دو هفته گذشته در نشست قاهره توافق مجددی با آژانس امضا شد، که بیشترین همکاری برای بازماندن پنجره دیپلماسی را نشان داد. اما باز هم اروپایی‌ها اسنپ‌بک را فعال کردند، که نقض قطعنامه ۲۲۳۱ است و تحریم‌های ضدایرانی فصل ۷ منشور ملل متحد را فعال می‌کند. در هنگام امضای توافق قاهره، وزیر اعلام کرد اگر اسنپ‌بک فعال شود، این توافق‌نامه کان‌لم‌یکن خواهد بود. حالا اگر تا قبل از ۶ مهر اتفاق خاصی رخ ندهد و روند ماشه ادامه پیدا کند، آن توافق دیگر الزامی نخواهد داشت.

وی گفت: من فکر می کنم نمایندگان مجلس، برای پرتر شدن دست رئیس‌جمهور در چانه‌زنی‌های بین‌المللی، این مطالبه را امضا کرده‌اند تا طرف غربی و افکار عمومی متوجه شوند که در داخل ایران مطالبه جدی برای این موضوع وجود دارد. اگر قرار باشد ایران همچنان عضو آژانس و NPT باشد، اما طرف مقابل هیچ تضمینی ندهد، طبیعتاً لزومی ندارد در NPT شرکت داشته باشیم.

ایران دومین عضو NPT در آسیا

محسن پاک‌آئین، سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان چند روز پیش در گفت‌وگویی اعلام کرده بود: معاهده NPT در حقیقت رژیم عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای است و وظیفه‌اش جلوگیری از گسترش و اشاعه تسلیحات هسته‌ای است. ما همواره از آن حمایت کرده‌ایم؛ به‌گونه‌ای که بعد از ژاپن دومین کشور آسیایی بودیم که به آن پیوستیم. همچنین پیشگام طرح خلع سلاح هسته‌ای در خاورمیانه یا غرب آسیا نیز ما بوده‌ایم.

وی تاکید کرد: در شرایط کنونی، اگر بخواهیم از ان‌پی‌تی خارج شویم، معنایش این خواهد بود که ایران قصد دارد به سمت ساخت بمب اتم برود. آیا این در چارچوب دکترین دفاعی ما قرار دارد؟ آیا دیدگاه مقام معظم رهبری تغییر کرده است؟ خیر. ما به‌طور اصولی، هم بر اساس مبانی دینی و شرعی خود و هم بر اساس طراحی‌های راهبرد دفاعی کشور، مخالف حرکت به سوی سلاح هسته‌ای هستیم.

پاک‌آئین گفت: بنابراین خروج از ان‌پی‌تی به معنای آن است که ما عملاً به دشمن بهانه داده‌ایم که ایران در پی سلاح هسته‌ای است، در حالی که چنین چیزی در برنامه راهبردی ما وجود ندارد. ما که نمی‌خواهیم صرفاً تهدیدی توخالی مطرح کنیم و بگوییم از ان‌پی‌تی خارج می‌شویم.

او معتقد است: اگر ایران از ان‌پی‌تی خارج شود، حتی روسیه و چین نیز در حمایت از ما دچار تردید خواهند شد و در دفاع از مواضع ما لکنت پیدا خواهند کرد. به نظر من خروج از ان‌پی‌تی اقدامی درست نیست و من با آن موافق نیستم.

آنچه که در بررسی مطالب مطرح شده در چند روز اخیر درباره خروج از ان پی تی، به دست می‌آید این است که این اقدام ممکن است در یک برهه زمانی کوتاه بازدارندگی به دنبال داشته باشد اما از سوی دیگر هزینه‌هایی چون انزوا بین‌المللی، تحریم‌های بیشتر، مشکلات فنی یا اقتصادی و تحت تاثیر قرار گرفتن همکاری‌های هسته‌ای غیرنظامی را، به دنبال خواهد داشت.