وقتی ناقض برجام دستور ماشه‌چکانی می‌دهد

بامداد جنوب – مریم خوئینی

مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک، ابزاری کلیدی در معادلات هسته‌ای ایران، در روزهای اخیر بار دیگر به صدر اخبار بازگشته است. پنجشنبه گذشته سه کشور اروپایی طرف برجام، با ارسال نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل متحد خواستار آغاز فرآیند اسنپ‌بک یا پس‌گشت، و بازگشت قطعنامه‌های تحریمی علیه ایران تحت فصل هفتم منشور ملل متحد شدند؛ رویدادی که زمینه‌ساز بازگشت تمامی تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران خواهد شد و می‌تواند تأثیرات عمیقی بر روابط بین‌المللی و آینده مذاکرات داشته باشد. این اتفاق واکنش‌های بسیاری را به دنبال داشته است. برخی از مقامات سیاسی کشورمان فعال‌سازی اسنپ‌بک را فاقد مبنای حقوقی می‌دانند و معتقد هستند فعال شدن مکانیسم ماشه تنها به پیچیده‌تر شدن فضای دیپلماتیک منجر می‌شود. برخی نیز خروج ایران از ان پی تی را راهکار می‌دانند. برای بررسی ابعاد مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک با محمد قادری یکی از کارشناسان رسانه‌ای حوزه روابط بین الملل که سال‌های متمادی همراه تیم مذاکره کننده بوده است، گفت‌وگو کرده‌ایم.

او می‌گوید: مکانیسم ماشه یا همان اسنپ‌بک، بندی است که در ضمیمه برجام و در بخش سازوکارهای حل اختلاف میان طرفین تعبیه شده و بر اساس آن هرگاه یکی از اعضای ۵+۱ بنابر تشخیص خود به این جمع‌بندی برسد که ایران از تعهدات خود وفق برجام عدول کرده است، می‌تواند با فعال کردن این سازوکار، درخواست لغو قطعنامه ۲۲۳۱ را که ضامن اجرای حقوقی برجام و تعلیق کننده قطعنامه‌های فصل هفتی شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران است، به این شورا ارائه دهد. در چنین حالتی شورای امنیت ظرف ۳۰ روز باید به تصمیم برسد و در نهایت به دلیل اینکه این درخواست قابلیت وتو ندارد، خود به خود باعث بطلان قطعنامه ۲۲۳۱ و بازگشت همه تحریم‌های ضدایرانی سازمان ملل متحد خواهد شد.

این کارشناس امور بین الملل ادامه می‌دهد: البته طی این ۳۰ روز شورای امنیت می‌تواند مصوبه‌ای بگذراند که خواستار تمدید فرآیند برجام باشد اما چون این مصوبه بر اساس قواعد شورای امنیت قابلیت وتو دارد و علی‌القاعده از سوی آمریکا، انگلیس یا فرانسه وتو خواهد شد، لذا با فعال شدن این مکانیسم، منطقا قطعنامه ۲۲۳۱ باطل و قطعنامه‌های قبلی فعال خواهند شد که به معنای بازگشت تحریم‌های سازمان ملل خواهد بود.

اروپایی‌ها برای فعال‌سازی اسنپ‌بک مشروعیت ندارند

قادری در پاسخ به این سوال که آیا کشورهای اروپایی از نظر حقوقی همچنان امکان فعال‌سازی مکانیسم ماشه را دارند؟ می‌گوید: به لحاظ حقوقی اگرچه فرانسه، آلمان و بریتانیا بر اساس مفاد برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) توانایی فعال‌سازی آن را دارند، اما فاقد «مشروعیت» لازم برای انجام این کار هستند. این نگرانی در مورد فقدان مشروعیت در نامه تروئیکا به شورای امنیت مورخ ۸ آگوست ۲۰۲۵ مشهود است. بنابراین، ایران معتقد است که تروئیکا، فاقد مشروعیت لازم برای توسل به مکانیسم ماشه است. از جمله دلایل ایران برای این عدم مشروعیت می‌توان به این موارد اشاره کرد؛ یک، عدم اجرای تعهدات برجام از سوی سه کشور اروپایی به دلیل عدم رعایت تحریم‌های یکجانبه و سیاست فشار حداکثری ایالات متحده پس از خروج غیرقانونی آن از برجام. دوم، عدم فعال‌سازی مکانیسم اینستکس اروپا. سوم، عدم اعتماد به برجام با حمایت از طرح ایالات متحده برای توقف کامل غنی‌سازی، در حالی که برجام چنین غنی‌سازی را به رسمیت شناخته و سطح آن را برای یک دوره زمانی تعیین کرده بود. چهارم، عدم محکومیت یا حتی تایید حملات رژیم صهیونیستی و آمریکا به تاسیسات اتمی ایران که تحت پوشش برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) قرار داشتند.

وی یادآور می‌شود: نکته مهم دیگر اینکه؛ دیوان بین‌المللی دادگستری در نظر مشورتی خود در سال ۱۹۷۰ در مورد نامیبیا اظهار داشته: «شرکت‌کننده‌ای که بارها توافقی را نقض کرده است، نمی‌تواند ادعای اعمال حقوق خود تحت آن را داشته باشد. این اقدام با اصول حسن نیت و خودداری از اقدام مغایرت دارد». لذا بر اساس این رویه حقوقی، اروپایی‌ها اساسا مشروعیت لازم برای فعال‌سازی اسنپ‌بک را ندارند. علاوه بر این، تروئیکا نمی‌تواند از سازوکار پیش‌بینی‌شده در مواد ۳۶ و ۳۷ برجام بدون توسل به سازوکار حل اختلاف استفاده کند، زیرا از نظر قانونی، توسل به سازوکار حل اختلاف پیش‌نیاز ارسال نامه‌ای شامل سازوکار ماشه به شورا است که تروئیکا آن را نادیده گرفت.

اروپایی‌ها هفت سال است برجام را اجرا نکرده‌اند

این کارشناس روابط بین‌الملل تاکید می‌کند: اروپایی‌ها هفت سال است برجام را اجرا نکرده‌اند. با این حال ادعا می‌کنند که به تعهدات خود عمل کرده‌اند. ایران البته به آنها گفته اگر واقعاً برجام را اجرا کرده‌اید، گزارشی ارائه دهید که نشان دهد چه اقداماتی انجام داده‌اید. شاخص‌ها و اطلاعات موجود بیانگر آن است که اروپا نه تنها در ۷ سال گذشته به برجام عمل نکرده بلکه حتی تحریم‌های جدیدی نیز اعمال کرده است. آخرین نمونه این تحریم‌ها چند ماه قبل علیه کشتیرانی و صنعت هوایی ایران وضع شد.

قادری، در پاسخ به این سوال که چه مواردی باعث شده که کشورهای اروپایی دوباره احتمال استفاده از این ابزار را مطرح کنند؟ این طور پاسخ می‌دهد: موارد مطروحه در بیانیه تروئیکای اروپایی عموما عاری از حقیقت است و بیشتر جنبه سیاسی دارد، زیرا بر اساس گزارش‌های مصرح آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دستِ‌کم در ۱۷ مورد، به صراحت از انجام کامل تعهدات برجامی از سوی ایران تاکید شده است اما اروپا با نادیده گرفتن نقض عملی برجام از سوی آمریکا، در اردیبهشت سال ۹۷ از سوی ترامپ و بی‌عملی خود آنها برای تامین منافع ایران از برجام، عامدانه و بر اساس فشارهای سیاسی رژیم صهیونیستی و آمریکا اقدام به این کار کرده‌اند.

با فعال شدن ماشه، همکاری ایران با آژانس متوقف می‌شود

او در پاسخ به این پرسش که با فعال شدن مکانیسم ماشه، واکنش ایران چه خواهد بود؟ بیان می‌کند: اگر چنین اقدامی صورت گیرد، مسیر همکاری فعلی ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی متوقف خواهد شد و دیگر معنایی برای ادامه تعامل باقی نمی‌ماند. در این شرایط، اروپا نیز خود را از عرصه گفت‌وگو با ایران کنار خواهد گذاشت و باید صرفاً با اعضای شورای امنیت وارد مذاکره شود. آمادگی ایران برای تعامل و تداوم تماس‌های دیپلماتیک همچنان وجود دارد. انتخاب با اروپاست؛ یا مسیر تقابل را انتخاب کنند یا مسیر تعامل و همکاری. اگر آنها راه سوءاستفاده حقوقی و سیاسی را برگزینند، ایران واکنش لازم را نشان خواهد داد.

قادری، با بیان اینکه این تصمیم سه کشور اروپایی به‌شدت روند جاری تعاملات و همکاری‌های ایران و آژانس را تضعیف خواهد کرد، می‌گوید: این تشدید تحریک‌آمیز و غیرضروری با پاسخ‌های مقتضی همراه خواهد بود. مسیری که سه کشور اروپایی برگزیده‌اند، در صورت مهار نشدن، پیامدهای شدیدی برای اعتبار و ساختار شورای امنیت خواهد داشت. توسل به سازوکار موسوم به اسنپ‌بک بدون طی روند مقتضی و ارائه مبانی حقوقی معتبر نه‌ تنها اعتماد به تصمیم‌های شورا را تضعیف می‌کند، بلکه صلح و امنیت بین‌المللی را نیز در معرض خطر قرار می‌دهد.

خروج از ان‌پی‌تی در پاسخ به فعال‌سازی ماشه

وی با اشاره به تاثیر فعال‌سازی اسنپ‌بک بر روابط ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یا مذاکرات احتمالی آینده، بیان می‌کند: به طور حتم روند مذاکرات احتمالی و مناسبات فعلی ایران و آژانس تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. دلیل آن هم مشخص است، زیرا اگر قرار باشد کشوری مانند ایران به تمام تعهدات خود عمل کند اما طرف مقابل نه تنها تعهداتش را انجام ندهد بلکه از حمله به ایران حمایت کند، پس دلیلی برای ادامه همکاری وجود نخواهد داشت. لذا یکی از پاسخ‌ها محتمل ایران بحث خروج از ان‌پی‌تی خواهد بود.

این کارشناس حوزه بین‌الملل در پاسخ به این سوال که ایران در این شرایط باید چه موضعی اتخاذ کند؟ مذاکره، تقابل یا سکوت و آیا هنوز فرصتی برای بازگشت به مسیر دیپلماسی وجود دارد؟ تاکید می‌کند: به طور قطع فرصت دیپلماسی همچنان می‌تواند برقرار باشد، اما به شرط آنکه طرف اروپایی این اراده را داشته باشد و از اتخاذ مواضع سخت‌گیرانه، سیاسی و غیر فنی احتراز کند. آنچه مسلم است در شرایط کنونی طرف غربی هیچ اراده‌ای برای حل مساله ندارد و تنها تلاشش این است که ایران را از این طریق به سازش وادار کند و سناریوهای بزرگ‌تری چون آنچه رژیم صهیونیستی به دنبال آن را محقق کند.

تبعیت اروپایی‌ها از دستور ناقض برجام

در همین حال اسماعیل بقائی سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس نوشته است: اقدام سه کشور اروپایی برای بازگرداندن قطعنامه‌های لغوشده شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران ترجمان مفهوم «شریک مذاکراتی معتبر» درنظم بین‌المللی مبتنی بر قواعد است که به‌موجب آن زور موجد حق است و «ناقض بزرگ» قواعد بازی را دیکته می‌کند.

سخنگوی وزارت خارجه ایران در ادامه نوشت تصمیم سه کشور اروپایی برای شروع روند بازگرداندن قطعنامه‌های لغوشده شورای امنیت علیه ایران، نه ناشی از الزام حقوقی است و نه برمبنای ارزیابی منطقی؛ بلکه همان طور که مارکو روبیو وزیر خارجه آمریکا در بیانیه مطبوعاتی مورخ ۲۸ اوت اعتراف کرده است، بر مبنای دستورالعمل رئیس‌جمهور آمریکا وفق یادداشت ریاستی شماره ۲ مورخ ۴ فوریه ۲۰۲۵ است، طرفی که عضو برجام نیست، بزرگ‌ترین ناقض و تخریب‌کننده برجام بوده و از ۲۰۱۸ به‌صورت یکجانبه از برجام خارج شد و موجب شکل‌گیری زنجیره‌ای ازحوادث نامطلوب تا به امروز شده است.