پیوند ناگسستنی روز جهانی علم با ضرورت پدافند غیرعامل

روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه که در تقویم ملی جمهوری اسلامی ایران مصادف با ۱۹ آبان گرامی داشته می‌شود، فرصتی است تا اهمیت دانش، پژوهش و نوآوری را به عنوان موتور محرک پیشرفت و عاملی برای برقراری ثبات جهانی یادآور شویم. علم، ابزاری قدرتمند برای حل بزرگ‌ترین چالش‌های بشریت، از فقر و بیماری گرفته تا تغییرات اقلیمی است. با این حال، قدرت علم دو سویه است؛ همان‌گونه که می‌تواند زیربنای صلح باشد، اگر در مسیر نادرست قرار گیرد، می‌تواند تهدیدی جدی تلقی شود. اینجاست که مفهوم پدافند غیرعامل معنا پیدا می‌کند و به عنوان یک لایه حفاظتی ضروری در برابر تهدیدات نوین، خود را با مسیر توسعه علمی گره می‌زند.

فلسفه وجودی روز جهانی علم، ترویج این ایده است که پیشرفت‌های علمی باید در خدمت ارتقای کیفیت زندگی و تقویت بنیان‌های صلح‌آمیز جهان باشد. دستاوردهای علمی در حوزه‌های پزشکی، کشاورزی، انرژی‌های پاک و ارتباطات، نه تنها شکاف‌های توسعه‌ای میان کشورها را کاهش می‌دهند، بلکه زمینه‌ساز همکاری‌های بین‌المللی و درک متقابل هستند. دستیابی به اهداف توسعه پایدار بدون سرمایه‌گذاری جدی در تحقیق و توسعه غیرممکن است. در این بستر، توسعه علمی مترادف با توسعه انسانی و کاهش تعارضات ناشی از کمبود منابع است.

در دنیای امروز، ماهیت تهدیدات امنیتی دگرگون شده است. دیگر صرفاً تمرکز بر تهدیدات سخت نظامی نیست؛ بلکه تهدیدات نرم، سایبری، بیولوژیک، و اختلال در زیرساخت‌های حیاتی (Critical Infrastructure) اهمیت یافته‌اند.

بسیاری از این تهدیدات، خود از بطن پیشرفت‌های علمی و فناوری‌های دوگانه نشأت می‌گیرند؛ یعنی فناوری‌هایی که می‌توانند همزمان کاربرد صلح‌آمیز و نظامی داشته باشند. اینجاست که مفهوم پدافند غیرعامل به عنوان «مجموعه اقدامات غیرمسلحانه برای حفظ آمادگی کشور در برابر تهدیدات و مقابله با آثار مخرب آنها» اهمیت مضاعفی می‌یابد. پدافند غیرعامل، دیگر محدود به استحکام‌بخشی فیزیکی ساختمان‌ها نیست؛ بلکه در عصر اطلاعات و فناوری، دفاع در برابر نفوذ به زیرساخت‌های علمی و فناورانه کشور را نیز در بر می‌گیرد.

توسعه علمی برای دستیابی به صلح و توسعه، نیازمند محیطی امن و باثبات است. در صورت وقوع حملات سایبری به مراکز داده، نفوذ به زنجیره تأمین فناوری‌های حساس یا حتی به خطر افتادن داده‌های پژوهشی، چرخه توسعه کشور دچار وقفه می‌شود. پدافند غیرعامل در این زمینه نقش «حفاظت از سرمایه فکری و زیرساخت‌های نوآوری» را ایفا می‌کند:

۱. ایمنی در طراحی: دانشمندان و مهندسان باید از همان ابتدا، ملاحظات پدافند غیرعامل را در طراحی سیستم‌ها، شبکه‌ها و پروژه‌های تحقیقاتی خود لحاظ کنند. این شامل ایمن‌سازی کدها، استفاده از سخت‌افزارهای مقاوم در برابر تداخلات، و ایجاد سیستم‌های پشتیبان است.

۲. امنیت داده‌های حساس: دستاوردهای علمی و فناوری‌های نوین، به ویژه در حوزه‌های هوافضا، نانو و زیست‌فناوری، اهداف اصلی جاسوسی و خرابکاری هستند. پدافند غیرعامل، چارچوبی برای حفاظت از مالکیت معنوی و داده‌های محرمانه پژوهشی فراهم می‌آورد.

3. توسعه تاب‌آور: هدف نهایی توسعه پایدار، ایجاد جامعه‌ای است که بتواند در برابر شوک‌ها مقاومت کند. یک سیستم توسعه‌یافته علمی، سیستمی است که حتی پس از یک حمله یا بحران (مانند قطع برق یا حمله سایبری)، بتواند با استفاده از منابع و دانش داخلی، به سرعت بازیابی شود. این تاب‌آوری، محصول یکپارچگی علم و اصول پدافند غیرعامل است.

اگر علم، سلاح صلح باشد، پدافند غیرعامل «سپر هوشمند» این سلاح است که تضمین می‌کند ابزارهای توسعه در دستان ملت باقی مانده و به ابزاری علیه خود تبدیل نشوند. توسعه بدون در نظر گرفتن این سپرهای پنهان، توسعه‌ای آسیب‌پذیر و ناپایدار خواهد بود.

روز ۱۹ آبان یادآور این حقیقت است که علم نه یک فعالیت صرفاً آکادمیک، بلکه یک تعهد اجتماعی و امنیتی است. برای تحقق صلح و توسعه پایدار، نه تنها باید در مرزهای دانش پیشروی کنیم، بلکه باید بیاموزیم چگونه از دستاوردهایمان در برابر سوءاستفاده‌ها و تهدیدات محافظت نماییم. پیوند علم و پدافند غیرعامل، یک استراتژی آینده‌نگرانه است؛ استراتژی‌ای که تضمین می‌کند نور چراغ دانش، همواره در مسیر خیر و توسعه بتابد و زیر سایه تهدیدات پنهان خاموش نشود.