سه‌ضلعی پیشگیری از تخریب اراضی ملی
در مواجهه با تخریب فزاینده اراضی ملی، آموزش تخصصی، ترویج عمومی و مشارکت جوامع محلی سه‌ضلعی مؤثر در پیشگیری از ساخت‌وسازهای غیرمجاز و تغییر کاربری هستند. این یادداشت، نقش راهبردی این مؤلفه‌ها را در تقویت فرهنگ حفاظت و مسئولیت‌پذیری جمعی بررسی می‌کند.
نقش و جایگاه آموزش، ترویج و مشارکت‌های مردمی در سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در پیشگیری از ساخت‌وسازهای غیرمجاز و تغییر کاربری اراضی ملی، ابعاد چندگانه‌ای دارد و به‌عنوان یک استراتژی پیشگیرانه و بلندمدت، نقشی حیاتی ایفا می‌کند. این رویکرد با تمرکز بر ارتقاء آگاهی عمومی و توانمندسازی جوامع محلی، بسترساز فرهنگ‌سازی در راستای حفاظت از کاربری اراضی ملی و جلوگیری از تخلفات زیست‌محیطی است.
از منظر آموزش، برگزاری دوره‌های تخصصی برای کارشناسان، مأموران اجرایی، ضابطان قضایی و نیروهای انتظامی، در خصوص شناسایی انواع کاربری‌های مجاز (جنگل، مرتع، اراضی زراعی، اراضی بایر ملی و…)، مستندسازی تخلفات، فرآیندهای قانونی برخورد با ساخت‌وسازهای غیرمجاز و تغییر کاربری‌ها و همچنین آشنایی با قوانین و مقررات مرتبط، امری ضروری است. این آموزش‌ها باید بر جنبه‌های فنی، حقوقی و زیست‌محیطی تمرکز داشته باشند تا توانمندی نیروها در اجرای وظایفشان افزایش یابد.
آموزش جوامع محلی، بهره‌برداران (دامداران، جنگل‌نشینان)، ساکنان مناطق روستایی و عشایری و همچنین فعالان اقتصادی مرتبط با منابع طبیعی (مانند فعالان گردشگری، صنایع چوب و…) در خصوص پیامدهای زیان‌بار تغییر کاربری اراضی ملی بسیار حائز اهمیت است.
این آموزش‌ها باید به‌طور واضح، عواقب تخریب منابعی چون جنگل‌ها (کاهش تولید اکسیژن، از بین رفتن زیستگاه‌ها، افزایش فرسایش خاک و تشدید سیلاب)، مراتع (کاهش ظرفیت چرای دام، تخریب پوشش گیاهی، بیابان‌زایی) و سایر اراضی ملی را تشریح کند. همچنین باید بر پیامدهای قانونی این تخلفات، از جمله جریمه‌ها، خلعید و مسئولیت کیفری، تأکید شود. این آگاهی‌بخشی می‌تواند منجر به کاهش تقاضا و مقاومت در برابر این اقدامات غیرقانونی خواهد بود.
آموزش‌ها باید به‌طور مستمر بر اهمیت حفظ کاربری‌های مجاز اراضی ملی به‌عنوان سرمایه‌های حیاتی کشور، میراث طبیعی برای نسل‌های آینده و ضرورت استفاده پایدار از آن‌ها تأکید کنند. معرفی الگوهای موفق بهره‌برداری پایدار و سازگار با کاربری اصلی اراضی (مانند جنگل‌کاری، احیای مراتع، توسعه گردشگری پایدار جنگل و مرتع) نیز می‌تواند انگیزه‌بخش باشد.
در بخش ترویج، استفاده مؤثر از رسانه‌ها (صداوسیما، رسانه‌های مکتوب، خبرگزاری‌ها، شبکه‌های اجتماعی) برای برگزاری کمپین‌های اطلاع‌رسانی گسترده با شعارهای مشخص و تأثیرگذار (مانند «نه به تغییر کاربری، آری به حفاظت از منابع ملی»، «منابع طبیعی، میراث ماست؛ حفظش وظیفه ما») ضروری است.
ایجاد گروه‌های دیده‌بان زیست‌محیطی محلی با همکاری جوامع محلی، دهیاران، شوراهای اسلامی و سازمان‌های مردم‌نهاد، می‌تواند به‌عنوان یک سیستم هشدار اولیه و مؤثر در شناسایی و گزارش‌دهی سریع تخلفات عمل کند. این گروه‌ها می‌توانند در گشت‌های نظارتی مشارکتی نیز نقش داشته باشند.
سازمان‌دهی و هدایت همکاری با سمن‌های فعال در حوزه محیط‌زیست و منابع طبیعی، می‌تواند به بسیج ظرفیت‌های مردمی و افزایش اثربخشی فعالیت‌های حفاظتی کمک کند. سمن‌ها می‌توانند در اجرای برنامه‌های آموزشی و ترویجی و همچنین نظارت مردمی، نقش کلیدی ایفا نمایند.
تشویق مردم به سرمایه‌گذاری در بخش‌های کشاورزی، دامداری، گردشگری پایدار و صنایع‌دستی که با کاربری مجاز اراضی ملی (مانند جنگل‌داری پایدار، بهره‌برداری از محصولات فرعی جنگل، توسعه اکوتوریسم در مناطق مرتعی) سازگار است، می‌تواند جایگزین اقتصادی مناسبی برای تغییر کاربری‌های غیرمجاز ارائه دهد و منافع پایدارتری را برای جوامع محلی به ارمغان بیاورد.
در نهایت، ادغام این سه ضلع حیاتی (آموزش، ترویج و مشارکت مردمی) در یک استراتژی منسجم و عملیاتی، می‌تواند اثربخشی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور را در پیشگیری از ساخت‌وسازهای غیرمجاز و تغییر کاربری اراضی ملی (جنگل، مرتع و…) به‌طور چشمگیری افزایش دهد.