نقش«ذهن‌های آماده و هم‌دل» در پدافند غیرعامل

• مدیرکل پدافند غیر عامل استانداری بوشهر

تصور کنید که در حال تماشای یک فیلم هیجان‌انگیز هستید، جایی که قهرمان داستان با چالش‌های غیرمنتظره‌ای روبه‌رو می‌شود. او نه تنها به تجهیزات پیشرفته نیاز دارد، بلکه ذهن و قلبش نیز باید برای مواجهه با ناشناخته‌ها آماده باشد. در دنیای واقعی، زمانی که با تهدیدات غیرمترقبه – چه بلایای طبیعی، چه حملات سایبری، و چه پاندمی‌های بیولوژیک – روبه‌رو می‌شویم، وضعیت به همین شکل است. پدافند غیرعامل، صرفاً مجموعه‌ای از سازه‌های مستحکم یا فناوری‌های پیشرفته نیست؛ بلکه در هسته خود، به «ذهن‌های آماده و هم‌دل» نیاز دارد تا بتواند به طور مؤثر عمل کند. اینجاست که نقش انسان، به عنوان پیچیده‌ترین و البته انعطاف‌پذیرترین جزء هر سیستم دفاعی، برجسته می‌شود.

در مواجهه با بحران‌ها، اولین چیزی که تحت تاثیر قرار می‌گیرد، آرامش ذهنی و نظم فکری ماست. اضطراب، ترس و ناامیدی می‌توانند به سرعت گسترش یابند و حتی از خود تهدید اصلی نیز مخرب‌تر عمل کنند. وقتی ذهن‌ها آشفته باشند، تصمیم‌گیری‌های منطقی دشوار می‌شوند، همکاری‌ها کاهش می‌یابد و جامعه به جای مقابله منسجم، به سمت بی‌نظمی و حتی تقابل پیش می‌رود. اینجا است که اهمیت «ذهن‌های آماده» در پدافند غیرعامل آشکار می‌شود.

ذهن آماده، ذهنی است که آموزش دیده است. آموزش در پدافند غیرعامل تنها به مفاهیم تئوری محدود نمی‌شود، بلکه شامل تمرین‌های عملی، شبیه‌سازی بحران و یادگیری مهارت‌های اولیه نجات و بقا نیز می‌شود. یک شهروند آموزش‌دیده می‌داند در زمان زلزله کجا پناه بگیرد، چگونه کمک‌های اولیه را انجام دهد، و اطلاعات صحیح را از منابع معتبر دریافت کند. این آمادگی ذهنی، از انتشار شایعات جلوگیری می‌کند و به فرد قدرت تصمیم‌گیری می‌دهد. به یاد بیاورید وقتی در دوران مدرسه تمرین زلزله داشتیم؛ این تمرینات، اگرچه ساده به نظر می‌رسیدند، اما بذرهای آمادگی را در ذهن ما می‌کاشتند.

ذهن آماده، ذهنی است که تاب‌آور است. تاب‌آوری روانشناختی، توانایی سازگاری با سختی‌ها، استرس‌ها و آسیب‌های روانی است. بحران‌ها می‌توانند آسیب‌های جدی به سلامت روان افراد وارد کنند. پدافند غیرعامل مدرن باید به ابعاد روانشناختی نیز توجه کند و برنامه‌هایی برای افزایش تاب‌آوری فردی و اجتماعی داشته باشد. این شامل آموزش تکنیک‌های مدیریت استرس، تقویت شبکه‌های حمایت اجتماعی و دسترسی به خدمات مشاوره‌ای است. جامعه‌ای که افرادش از نظر روانی تاب‌آور باشند، می‌تواند از شوک اولیه بحران عبور کند و به سرعت به سمت بازسازی حرکت کند.

اما تنها آمادگی ذهنی کافی نیست. در لحظات سخت، انسان موجودی اجتماعی است و نیاز به حمایت و همراهی دیگران دارد. اینجا است که مفهوم «هم‌دلی» به عنوان ستون فقرات پدافند غیرعامل ظاهر می‌شود.

ذهن‌های هم‌دل، یعنی جامعه‌ای که به یکدیگر اعتماد دارد و در زمان سختی دست یاری به سوی هم دراز می‌کند. در یک بحران، منابع ممکن است محدود باشند و کمک‌های رسمی نتوانند به سرعت به همه برسند. در چنین شرایطی، هم‌دلی و همکاری میان همسایگان، دوستان و اعضای جامعه حیاتی می‌شود. تشکیل گروه‌های محلی داوطلب، کمک به سالمندان و کودکان، به اشتراک گذاشتن منابع و حتی فقط گوش دادن به مشکلات یکدیگر، همگی نمونه‌هایی از هم‌دلی هستند که می‌توانند جامعه را از فروپاشی نجات دهند.

هم‌دلی، به معنای تقویت سرمایه اجتماعی است. سرمایه اجتماعی یعنی شبکه‌های روابط، اعتماد و هنجارهای مشترکی که همکاری را در جامعه تسهیل می‌کنند. وقتی مردم به یکدیگر اعتماد دارند و احساس می‌کنند بخشی از یک «ما» بزرگ‌تر هستند، نه تنها در زمان بحران بهتر عمل می‌کنند، بلکه حتی قبل از آن نیز بیشتر در برنامه‌های پیشگیرانه مشارکت می‌کنند. این همان حسی است که در کوچه‌ها و محله‌های قدیمی‌تر شاهد آن بودیم، جایی که هر کس از حال و احوال همسایه‌اش باخبر بود و در سختی‌ها به یاری او می‌شتافت.

برای رسیدن به «ذهن‌های آماده و هم‌دل» در مقیاس ملی، نیاز به یک رویکرد جامع و بلندمدت داریم. این رویکرد شامل موارد زیر است:

*   آموزش مستمر: برنامه‌های آموزشی پدافند غیرعامل باید از سنین کودکی آغاز شده و در طول زندگی افراد ادامه یابد.

*   فرهنگ‌سازی: رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی باید نقش فعالی در ترویج مفاهیم تاب‌آوری، هم‌دلی و مشارکت اجتماعی داشته باشند. ساخت فیلم، سریال و انیمیشن با موضوع پدافند غیرعامل و قهرمانانی که با هوشمندی و همکاری مشکلات را حل می‌کنند، می‌تواند بسیار مؤثر باشد.

*   تقویت شبکه‌های محلی: تشویق به تشکیل گروه‌های داوطلب، شوراهای محلی و انجمن‌های مردمی که می‌توانند در زمان بحران هماهنگی‌ها را تسهیل کنند.

*   گفتگو و اعتماد‌سازی: ایجاد فضاهایی برای گفتگوی آزاد و شفاف میان مسئولین و مردم، که به افزایش اعتماد متقابل و کاهش شایعات کمک می‌کند.

در نهایت، پدافند غیرعامل واقعی، آن است که از عمق جان و فکر یک ملت نشأت می‌گیرد. سلاح ما نه تنها دیوارها و دژهای مستحکم، بلکه روحیه همکاری، تاب‌آوری و آمادگی ذهنی است. بیایید «ذهن‌هایمان را آماده و دل‌هایمان را هم‌دل» کنیم تا در رقص شطرنجی با تهدیدات آینده، همواره یک قدم جلوتر باشیم.