عوامل بازدارنده فعالسازی مکانیسم ماشه چیست؟
مکانیسم ماشه، که در چارچوب برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت تعریف شده، به کشورهای مشارکتکننده در توافق هستهای با ایران، این امکان را میدهد تا در صورت نقض تعهدات، تحریمهای بینالمللی را بهصورت خودکار بازگردانند.
با نزدیک شدن به پایان سال ۲۰۲۵، سه کشور اروپایی (E3) به فعالسازی این مکانیسم تهدید کردهاند. با این حال، مجموعهای از ملاحظات سیاسی، حقوقی و راهبردی وجود دارد که ممکن است مانع از این اقدام شود.
اولین و شاید مهمترین عامل، نگرانی عمیق اروپا از فروپاشی کامل برجام و تبعات دیپلماتیک آن است. برجام نتیجه سالها تلاش دیپلماتیک بوده است و کشورهای اروپایی نمیخواهند این توافق رسمی و نهایی را به طور کامل از دست بدهند. فعالسازی مکانیسم ماشه به معنای اعلام شکست قطعی این توافق است و اروپا تمایل ندارد نقش خود را به عنوان میانجی و بازیگر کلیدی در بحران هستهای ایران از دست بدهد.
علاوه بر این، اروپا نسبت به واکنشهای احتمالی ایران در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه نگران است. تهران بارها هشدار داده که چنین اقدامی میتواند منجر به افزایش بیشتر سطح غنیسازی اورانیوم، قطع همکاری با آژانس بینالمللی انرژی اتمی و حتی خروج احتمالی ایران از معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای شود. این تحولات میتواند امنیت منطقهای را به شدت متزلزل کرده، بحرانهای تازهای ایجاد کند که مدیریت آن برای اروپا و جامعه بینالملل دشوار خواهد بود.
از سوی دیگر، اروپاییها هنوز به راهحل دیپلماتیک و آغاز مجدد مذاکرات امیدوارند. آنها امید دارند که ممکن است مذاکرات ایران و آمریکا زمینهساز توافق جدیدی شود. در این شرایط، اقدام فوری برای اجرای مکانیسم ماشه میتواند دیپلماسی موجود را از بین ببرد و فرصتهای آتی را کاهش دهد.
علاوه بر مسائل سیاسی و راهبردی، اختلاف نظر و تردید درون خود سه کشور اروپایی نیز از دیگر عوامل بازدارنده است. بریتانیا نسبت به سیاست سختگیرانه تمایل بیشتری دارد، اما فرانسه و آلمان بیشتر نگران پیامدهای ناخواسته و افزایش تنشها هستند. این اختلاف نظرها میتواند تصمیمگیری نهایی را به تأخیر اندازد یا به سمت اقدامات کمتر قاطع سوق دهد.
در عرصه حقوقی نیز برخی کارشناسان معتقدند پس از خروج آمریکا از برجام، مشروعیت استفاده کشورهای اروپایی از مکانیسم ماشه دچار تردید شده است. ایران استدلال میکند که فعالسازی این مکانیزم بدون مشارکت آمریکا فاقد پایه حقوقی است و نمیتواند اجرایی شود، موضوعی که در مجامع بینالمللی بحثبرانگیز شده است.
البته باید توجه داشت که اجرای مکانیسم ماشه ممکن است باعث تفرقه بیشتر در شورای امنیت شود. روسیه و چین که از مخالفان سرسخت بازگشت تحریمهای سازمان ملل هستند، قطعاً با این اقدام مخالفت خواهند کرد. این موضوع میتواند موجب بیاعتباری بیشتر سازوکارهای بینالمللی و دوپارگی جامعه جهانی شود، وضعیتی که اروپا به هیچ وجه تمایل به تجربه آن را ندارد.
با وجود تهدیدهای جدی و ابزارهای در اختیار، سه کشور اروپایی هنوز تمایل دارند از فعالسازی مکانیسم ماشه خودداری کنند. آنها بیشتر به دیپلماسی، فشارهای هوشمند و کنترل بحران دل بستهاند.
اما نکتهای که اهمیت زیادی دارد و توجه تحلیلگران را به خود جلب کرده، واکنش تهران به فعالسازی مکانیسم ماشه از سوی سه کشور اروپایی چه خواهد بود؟
با نزدیک شدن احتمال فعالسازی مکانیسم ماشه، ایران واکنشهای جدی و قاطعی را به این اقدام پیشبینی کرده است. از نگاه ایران، اجرای مکانیسم ماشه به معنای نقض یکجانبه توافق هستهای و بازگشت تحریمهای بینالمللی است که پیامدهای گستردهای در عرصههای سیاسی، اقتصادی و امنیتی خواهد داشت.
یکی از نخستین واکنشهای ایران، قطع همکاری کامل با آژانس بینالمللی انرژی اتمی خواهد بود. تهران بارها اعلام کرده است که در صورت اجرایی شدن این مکانیسم، اجازه دسترسی بازرسان به سایتهای هستهای را نخواهد داد و گزارشدهی به آژانس را متوقف خواهد کرد.
از سوی دیگر، انتظار میرود ایران سطح غنیسازی اورانیوم خود را به میزان قابل توجهی افزایش دهد، از جمله فراتر از سقفهای تعیین شده در برجام. این اقدام پیامی واضح برای نشان دادن توان هستهای تهران است.
همچنین، در پاسخ به این فشارها، ایران ممکن است تهدید یا اقدام به خروج از پیمان منع گسترش سلاحهای هستهای (NPT) کند، حرکتی که میتواند بحران هستهای در منطقه خاورمیانه را به شدت افزایش دهد و پیامدهای امنیتی و سیاسی بسیار گستردهای داشته باشد.
در سطح سیاسی و منطقهای، ایران احتمالاً واکنشهای تلافیجویانه را نیز در دستور کار قرار خواهد داد. تقویت همکاریهای اقتصادی و دیپلماتیک با قدرتهای غیرغربی مانند چین و روسیه، افزایش حمایت از گروههای همسو در منطقه، و محدود کردن روابط با کشورهای اروپایی از جمله این اقدامات است.
به طور کلی، تهران اجرای مکانیسم ماشه را نه فقط یک مساله حقوقی، بلکه تهدیدی بنیادین برای امنیت و استقلال خود میداند و واکنشهایی که در پی آن خواهد داشت، احتمالاً موجب تشدید تنشها و بیثباتی در سطح منطقه و فراتر از آن خواهد شد.