نگاهی به نمایش «کهته» از هنرمندان جنوب
۱۴۰۴-۰۵-۰۸
رضا دستجردی
دریچه‌ای به زندگی و معارف امام هشتم شیعیان
1 بازدید
کتاب «عیون أخبار الرضا»، یکی از برجسته‌ترین آثار حدیثی شیعه امامیه است که به قلم ابوجعفر محمدبنعلی‌بن‌حسین‌بن‌موسی‌بن‌بابویه قمی، معروف به شیخ‌صدوق (متوفای ۳۸۱ هجری قمری)، نگاشته شده است. این کتاب که به زبان عربی نوشته شده، به عنوان یکی از منابع اصلی برای شناخت زندگی، آثار، روایات و مناظرات امام علی‌بن‌موسی الرضا (ع)، امام هشتم شیعیان، شناخته می‌شود. شیخ‌صدوق که یکی از بزرگ‌ترین محدثان شیعه است، این اثر را در پاسخ به درخواست صاحب‌بن عباد، وزیر شیعی و حاکم دیلمی، تألیف کرد. صاحب‌بن عباد، که خود شاعر و ادیبی برجسته بود، دو قصیده در مدح امام رضا (ع) سروده بود و شیخ‌صدوق برای قدردانی از او، این کتاب را به وی تقدیم نمود. اهمیت این کتاب نه تنها در محتوای غنی آن، بلکه در نقش آن به عنوان پلی میان نسل‌های اولیه شیعه و علمای بعدی است.
پشیخ‌صدوق، زاده حدود سال ۳۰۶ هجری قمری در قم، یکی از برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن چهارم بود. او که از خاندانی عالم و محدث برآمده بود، بیش از ۳۰۰ کتاب در زمینه‌های حدیث، فقه و کلام تألیف کرد. از جمله آثار مشهور او می‌توان به «من لا یحضره الفقیه» (یکی از کتب اربعه شیعه)، «کمال‌الدین و تمام النعمه» و «التوحید» اشاره کرد. شیخ‌صدوق در دوران آل‌بویه، که حکومتی شیعی‌مآب بود، فعالیت می‌کرد و از حمایت وزرایی همچون صاحب‌بن عباد برخوردار بود. او برای جمع‌آوری احادیث، سفرهای متعددی به شهرهایی مانند ری، نیشابور، بغداد و کوفه انجام داد و از بیش از ۲۰۰ استاد روایت شنید.
تألیف «عیون أخبار الرضا» در ری و در زمان حکومت رکن‌الدوله دیلمی رخ داد. شیخ‌صدوق در مقدمه کتاب می‌نویسد که پس از شنیدن دو قصیده صاحب‌بن عباد در مدح امام رضا (ع)، تصمیم گرفت کتابی جامع در مورد ایشان بنویسد. این کتاب در سال ۳۶۸ هجری قمری تکمیل شد و بلافاصله مورد استقبال علما و شیعیان قرار گرفت. شیخ‌صدوق در این اثر، بیش از ۲۰۰۰ روایت را گردآوری کرده که بسیاری از آن‌ها مستقیماً از امام رضا (ع) یا اجداد ایشان نقل شده‌اند. روش شیخ‌صدوق در نقل روایات، تأکید بر اسناد معتبر و اجتناب از روایات ضعیف است، که این امر کتاب را به یکی از منابع موثق شیعه تبدیل کرده است.
کتاب «عیون أخبار الرضا» در دو جلد و ۶۹ باب سازماندهی شده است. ساختار آن به گونه‌ای است که از زندگی‌نامه امام رضا (ع) آغاز می‌شود و به روایات، مناظرات و معجزات ایشان می‌پردازد. باب‌های ابتدایی (۱-۱۰): این بخش‌ها به زندگی‌نامه امام رضا (ع) اختصاص دارند، از جمله علت نام‌گذاری ایشان به «رضا»، ولادت در مدینه (سال ۱۴۸ هجری قمری)، وصیت امام موسی کاظم (ع) به ایشان، و سفر اجباری به مرو به دعوت مأمون عباسی. شیخ‌صدوق در این باب‌ها، روایاتی از معجزات کودکی امام و فضایل ایشان نقل می‌کند. برای مثال، روایتی از امام صادق (ع) که پیش‌بینی می‌کند امام رضا (ع) در خراسان به شهادت خواهد رسید.
باب‌های میانی (۱۱-۳۰): تمرکز بر مناظرات امام رضا (ع) با علمای ادیان مختلف در دربار مأمون. این مناظرات، که اغلب در حضور خلیفه عباسی برگزار می‌شد، شامل بحث‌هایی در مورد توحید، نبوت، امامت و مسائل کلامی است. یکی از مشهورترین آن‌ها، مناظره با عمران صابی است که امام رضا (ع) با استدلال‌های منطقی، حریف را قانع می‌کند. شیخ صدوق این مناظرات را با جزئیات نقل کرده و نشان می‌دهد چگونه امام (ع) از قرآن و سنت برای اثبات حقانیت شیعه استفاده می‌کرد.
باب‌های روایی (۳۱-۵۰): مجموعه‌ای از احادیث نقل شده از امام رضا (ع) در زمینه‌های فقهی، اخلاقی و اعتقادی. برای نمونه، روایاتی در مورد نماز، روزه، حج، زکات و مسائل اخلاقی مانند صبر، توکل و محبت اهل بیت. یکی از روایات مشهور، حدیث سلسله‌الذهب است که امام رضا (ع) توحید را قلعه محکمی توصیف می‌کند که هر که داخل آن شود، ایمن است.
باب‌های پایانی (۵۱-۶۹): این بخش‌ها به معجزات، کرامات و روایات مربوط به شهادت امام رضا (ع) می‌پردازد. شیخ‌صدوق روایاتی از غیبت امام زمان (عج) و نشانه‌های ظهور را نیز در این کتاب گنجانده است. همچنین، باب‌هایی در مورد زیارت امام رضا (ع) و فضیلت آن، که امروزه برای زائران حرم رضوی اهمیت ویژه‌ای دارد.
محتوای کتاب عمدتاً حدیثی است، اما جنبه‌های تاریخی و کلامی نیز در آن پررنگ است. شیخ‌صدوق در نقل روایات، زنجیره سند (اسناد) را به دقت ذکر می‌کند، که این امر اعتبار علمی کتاب را افزایش می‌دهد. تعداد روایات کتاب بیش از ۲۰۰۰ مورد است و بسیاری از آن‌ها منحصر به فرد هستند، به طوری که در دیگر کتب حدیثی شیعه یافت نمی‌شوند.
«عیون أخبار الرضا» نه تنها یک کتاب حدیثی، بلکه یک سند تاریخی از دوران عباسیان است. در زمان تألیف، شیعیان تحت فشار خلفای عباسی بودند و این کتاب نقش مهمی در حفظ و ترویج معارف اهل بیت داشت. اهمیت آن را می‌توان از ستایش علمای بزرگ شیعه مانند میرداماد دریافت، که در ابیاتی، کتاب را «شفاف و نورانی مانند خورشید» توصیف کرده است. این کتاب در فقه شیعه، به عنوان منبع احادیث معتبر، مورد استناد فقها قرار گرفته و در مباحث امامت و ولایت، استدلال‌های محکمی ارائه می‌دهد.
از منظر فرهنگی، کتاب نقش کلیدی در شکل‌گیری ادبیات رضوی داشته است. روایات آن در مورد زیارت امام رضا (ع) باعث شده میلیون‌ها شیعه هر ساله به مشهد سفر کنند. همچنین، این کتاب منبع الهام برای شاعران، نویسندگان و هنرمندان شیعی بوده است. برای مثال، صاحب‌بن عباد، که کتاب به او تقدیم شد، خود در مقدمه‌ای بر آن نوشت که این اثر ارزشمندتر از همه علوم دنیوی است. در دوران معاصر، اهمیت کتاب بیشتر شده است. با توجه به چالش‌های کلامی و اعتقادی، روایات آن در دفاع از تشیع مورد استفاده قرار می‌گیرد. علمایی مانند علامه مجلسی در «بحار الانوار» و شیخ حر عاملی در «وسائل الشیعه» از این کتاب نقل کرده‌اند، که نشان‌دهنده جایگاه والای آن در میراث شیعه است.
«عیون أخبار الرضا» چندین بار به فارسی ترجمه شده تا محتوایآن برای عموم شیعیان فراهم شود. از آن جمله است؛ ترجمه محمد صالح‌بن محمد باقر قزوینی، که یکی از نخستین ترجمه‌هاست، ترجمه سیدجلیل میرزا ذبیح‌الله، که با دقت بالا انجام شده، ترجمه مولی علی‌بن طیفور بسطامی که جنبه‌های ادبی کتاب را برجسته کرده، ترجمه سیدعلی‌بن محمدبن اسدالله امامی، که برای زائران حرم رضوی مفید است، ترجمه شیخ محمدتقی‌بن محمدباقر اصفهانی (معروف به آقا نجفی اصفهانی)، که تحت عنوان «کشف النقاب» در سال ۱۲۹۷ هجری قمری در اصفهان چاپ شد، و علامه مجلسی نیز بخش‌هایی مانند خطبه امام رضا (ع) و مأموریت رجاء بن ابی ضحاک را ترجمه کرده است.