شکاف ۲۱ ساله صادرات و واردات ادامه دارد

بامداد جنوب: تراز تجاری غیرنفتی ایران در دو دهه گذشته تقریباً منفی بوده و مرور داده‌های رسمی بانک مرکزی و گمرک نشان می‌دهد هیچ سالی نتوانسته این شاخص را از محدوده منفی خارج کند. با وجود تغییر دولت‌ها، نوسان قیمت نفت، دوره‌های فشار تحریمی و حتی افزایش حجم تجارت خارجی، شکاف میان صادرات و واردات همچنان پابرجاست و در بسیاری از سال‌ها هم عمیق‌تر شده است. بررسی روند ۸ ماهه از ۱۳۸۳ تا ۱۴۰۳ و عملکرد ۶ ماهه سال ۱۴۰۴ نشان می‌دهد ساختار تجارت خارجی ایران به‌جای حرکت به سمت توازن، مسیر تقریباً ثابتی از ناترازی را طی کرده است.

از سال ۱۳۸۳ تاکنون، تراز تجاری ۸ ماهه هیچ‌گاه مثبت نبوده است. در فاصله سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۱ که هم‌زمان با رشد قیمت جهانی نفت بود، اختلاف میان صادرات غیرنفتی و واردات معمولاً بیش از ۱۵ میلیارد دلار ثبت شد. عمیق‌ترین شکاف نیز در سال ۱۳۸۷ با بیش از ۲۵ میلیارد دلار رقم خورد. در این دوره، جهش درآمدهای نفتی باعث افزایش واردات شد؛ درحالی‌که بخش صادرات غیرنفتی توان همراهی نداشت و فاصله میان دو سمت تجارت گسترده‌تر شد. در اکثر سال‌های این بازه، صادرات غیرنفتی حدود ده میلیارد دلار بوده و واردات نزدیک به سه برابر آن ثبت شده است. همین اختلاف، ناترازی ساختاری تجارت غیرنفتی را به‌خوبی نشان می‌دهد.

ورود به دهه ۱۳۹۰ همراه با شدت‌گیری تحریم‌ها، کاهش حجم تجارت و محدودیت‌های ارزی بود. همین افت حجم باعث شد فاصله صادرات و واردات کمی کوچک‌تر جلوه کند، اما مشکل اصلی حل نشد. سال ۱۳۹۴ کمترین کسری تجاری ۸ ماهه این دو دهه ثبت شد؛ حدود دو میلیارد و ۶۲۵ میلیون دلار. علت، اجرای برجام و باز شدن بخشی از مسیرهای تجاری بود. اما این وضعیت پایدار نماند. با بازگشت محدودیت‌های خارجی و تشدید مشکلات انتقال پول، روند ناترازی از سال ۱۳۹۶ دوباره تشدید شد و کسری تجاری سال ۹۶ به بیش از ۸.۵ میلیارد دلار رسید. نوسان‌های سنگین ارزی در این سال‌ها نیز توان رقابتی صادرات را کاهش داد.

از ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲، میعانات گازی دوباره داخل آمار صادرات غیرنفتی قرار گرفت. این تغییر باعث شد ارقام صادرات نسبت به قبل بالاتر دیده شود، اما واقعیت ساختاری تغییری نکرد. کمترین کسری ۸ ماهه این دوره در سال ۱۴۰۰ ثبت شد؛ سالی که بخشی از محدودیت‌های کرونایی برداشته شد و تجارت خارجی رونق نسبی گرفت. پس از آن، ناترازی دوباره افزایش یافت. در ۸ ماهه سال ۱۴۰۲ کسری تجاری حدود ۱۰ میلیارد دلار بود. در ۱۴۰۳ با اینکه مجموع تجارت خارجی به بالاترین سطح دو دهه اخیر رسید، باز هم واردات حدود ۷ میلیارد دلار بیشتر از صادرات ثبت شد.

سال ۱۴۰۴ نیز مسیر سال‌های گذشته را ادامه می‌دهد. آمار ۶ ماهه بانک مرکزی نشان می‌دهد تراز تجاری در نیمه نخست سال تنها در دو ماه ـ فروردین و تیر ـ مثبت بوده است. در فروردین تراز مثبت ۸۶ میلیون دلار گزارش شد و در تیر این رقم به حدود ۲۹۷ میلیون دلار رسید. اما در باقی ماه‌ها شکاف واردات و صادرات دوباره افزایش یافت و در خرداد اختلاف به منفی یک میلیارد و ۱۶۶ میلیون دلار رسید. جمع عملکرد شش‌ماهه نشان می‌دهد کسری تجاری دو میلیارد و ۴۲۳ میلیون دلار بوده است. به‌طور رسمی، افزایش قیمت جهانی نهاده‌ها، رشد واردات کالاهای واسطه‌ای، مشکلات مربوط به فروش خارجی، محدودیت‌های نقل‌وانتقال پول و رقابت‌پذیری پایین محصولات داخلی، عوامل اصلی این شکاف عنوان می‌شود.

در کنار ناترازی تجاری، نگاهی به وضعیت بدهی خارجی نیز نشان می‌دهد اقتصاد ایران تحت فشار نیازهای ارزی است. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده، مجموع بدهی خارجی ایران تا پایان شهریور ۱۴۰۴ به پنج میلیارد و سیصد و هشتاد میلیون دلار رسیده که بخش بزرگی از آن بدهی کوتاه‌مدت است. این ترکیب نشان می‌دهد بخش مهمی از نیاز ارزی کشور به شکل تسهیلات یا تعهدات کوتاه‌مدت تأمین شده که فشار بیشتری بر ترازهای سالانه وارد می‌کند.

در مجموع مرور ۲۱ سال داده نشان می‌دهد ناترازی تجارت غیرنفتی بیشتر یک مسئله ساختاری است تا مقطعی. تغییر دولت‌ها، تفاوت در سیاست‌گذاری‌ها، بالا و پایین شدن درآمد نفت، دوره‌هایی از رفع یا تشدید تحریم‌ها، یا حتی افزایش حجم تجارت خارجی، هیچ‌کدام نتوانسته‌اند این شکاف را برطرف کنند. صادرات غیرنفتی همچنان محدود است، دسترسی به بازارهای هدف پایدار نیست، و بسیاری از واحدهای تولیدی قدرت رقابت در بازارهای جهانی ندارند. در مقابل، واردات ـ به‌ویژه در حوزه کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای ـ همچنان بخش مهمی از نیاز اقتصاد را تأمین می‌کند. این وضعیت باعث شده وابستگی به درآمدهای نفتی برای پوشش شکاف ارزی ادامه داشته باشد. داده‌های ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ نشان می‌دهد ساختار تجارت خارجی هنوز در مسیر اصلاح قرار نگرفته و بدون تغییرات جدی در سیاست تجاری، دسترسی بانکی، زنجیره تولید و بازارهای صادراتی، انتظار بهبود پایدار واقع‌بینانه نیست.