آغاز مسیر تازه پتروشیمی هنگام به سوی آینده سبز

بامداد جنوب – الهام بهروزی

امروزه ارزیابی عملکرد سالانه پتروشیمی‌ها دیگر محدود به حجم و کیفیت تولید نیست؛ بلکه مسئولیت‌پذیری آن‌ها در قبال محیط‌زیست نیز به‌عنوان شاخصی تعیین‌کننده در سنجش موفقیت و جایگاه صنعتی تلقی می‌شود. در این میان، فشار روزافزون قوانین بین‌المللی، حساسیت بازارهای صادراتی و نگاه عمومی به پایداری تولید و درآمدزایی، شرکت‌های پتروشیمی را ناگزیر کرده تا فراتر از شاخص‌های فنی و اقتصادی، عملکرد زیست‌محیطی خود را نیز اندازه‌گیری و مدیریت کنند.

در چنین شرایطی که بهره‌گیری از رویکردها و ابزارهای نوین ارزیابی، به‌ویژه سنجش جامع اثرات زیست‌محیطی، به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای صنعت پتروشیمی بدل شده است، «ارزیابی چرخه‌ زندگی» (LCA) به عنوان یک چارچوب علمی و جامع، این امکان را فراهم می‌کند تا اثر هر محصول یا فرایند (از مرحله استخراج مواد اولیه تا پایان عمر) با شاخص‌های دقیق و قابل‌مقایسه، از جمله ردپای کربن و ردپای آب، اندازه‌گیری و مستندسازی شود. این روش نه‌تنها داده‌های کمی برای تصمیم‌گیری فراهم می‌آورد، بلکه زمینه مقایسه عملکرد زیست‌محیطی واحدها و فرایندهای مختلف را نیز مهیا و فرصت‌هایی را برای کاهش هزینه، بهینه‌سازی مصرف انرژی، بازیافت منابع و تقویت برند در بازارهای جهانی ایجاد می‌کند.

امروز، اجرای این پروژه در صنعت پتروشیمی ایران اهمیت بالایی پیدا کرده‌است؛ چراکه ایران به‌عنوان یکی از بازیگران بزرگ این صنعت، برای حفظ سهم بازار و ورود به قراردادهای بین‌المللی، نیازمند گام نهادن در مسیر توسعه پایدار است. پیش از این، کشورهایی چون آلمان، فرانسه، هلند، بلژیک، سوئد، ایتالیا، آمریکا، کانادا، ژاپن، کره‌جنوبی، عربستان، قطر و دیگر اقتصادهای بزرگ با اجرای نظام‌مند ارزیابی چرخه‌ زندگی، ردپای کربن و ردپای آب، توانسته‌اند هم استانداردهای زیست‌محیطی را رعایت و هم جایگاه رقابتی خود را تثبیت کنند. این تجربه جهانی نشان می‌دهد که الحاق صنعت پتروشیمی ایران به چنین روندی، نه تنها پاسخی به الزامات بین‌المللی است، بلکه ابزاری برای کاهش هزینه‌ها، ارتقاء فناوری و افزایش اعتبار در بازارهای جهانی خواهد بود.

بنابراین، بهره‌گیری از ارزیابی چرخه زندگی (LCA) برای صنعت پتروشیمی ایران، مجموعه‌ای از مزایای کلیدی نظیر مدیریت پایدار واقعی، پاسخ‌گویی به الزامات بین‌المللی، کاهش هزینه‌های پنهان و افزایش بهره‌وری، تصمیم‌گیری علمی و افزایش اعتبار برند را به همراه خواهد داشت. از همین رو، برخی از پتروشیمی‌های بزرگ مستقر در منطقه پارس جنوبی به اجرای این پروژه راهبردی روی خوش نشان داده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به پتروشیمی‌های زاگرس و نوری اشاره کرد؛ واحدهایی که با حرکت در این مسیر، نه‌تنها استانداردهای زیست‌محیطی را هدف گرفته‌اند، بلکه جایگاه رقابتی خود را در بازارهای جهانی نیز تقویت می‌کنند.

در همین راستا، زاگرس در سال ۱۳۹۹ طرح تدوین برنامه مدیریت محیط‌زیستی خود را با استفاده از رویکرد ارزیابی چرخه حیات محصول (LCA) و با هدف ارزیابی دقیق محل و میزان انتشار آلاینده‌ها و ارائه نقشه راه برای شناسایی و کنترل آنها در دستور کار قرار داد. این شرکت که مهم‌ترین و بزرگ‌ترین متانول‌ساز ایران شناخته می‌شود، در سال ۱۳۹۸ مطالعات چرخه حیات محصول متانول را انجام داد و سال بعد با تکیه بر همان رویکرد، برنامه جامع مدیریت محیط‌زیستی خود را تدوین کرد.

زاگرس در مسیر اجرای این پروژه به جمع‌آوری داده‌های به‌روز برای بازبینی سیاهه انتشار به هوا، محاسبه انتشارات هوابرد ناشی از بارگیری محصول، برآورد انتشارات هوابرد ناشی از نشتی‌ها در سیستم برج خنک‌کننده، محاسبه انتشارات هوابرد ناشی از مخازن ذخیره، بررسی و تائید سیاهه چرخه حیات کلی متانول، اجرای ارزیابی چرخه حیات محصول متانول در نرم‌افزار SimaPro با روش ReCiPe و تحلیل کامل نتایج ارزیابی روی آورد که مجموعه این اقدامات، چارچوبی علمی و عملیاتی برای کاهش اثرات زیست‌محیطی و دستیابی به اهداف توسعه پایدار در صنعت پتروشیمی فراهم کرد.

افزون بر این، پتروشیمی نوری به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان مواد آروماتیکی ایران و خاورمیانه، در سال ۱۴۰۰ اجرای پروژه «ارزیابی چرخه زندگی (LCA)، ردپای کربن و ردپای آب» را در دستور کار خود قرار داد. این شرکت که همواره در تحقیق و توسعه پیشرو بوده و با هدف افزایش سبد محصولات، بهبود فرایندهای تولید و کاهش اثرات زیست‌محیطی فعالیت می‌کند، توانست با همکاری شرکت مشاور «آزمون صنعت سبز» و مشارکت گسترده واحدهای مختلف مجتمع از جمله پژوهش و فناوری، HSE، بهره‌برداری، فرایند، کنترل تولید، انرژی، بازرگانی و خدمات، مطالعه ارزیابی چرخه حیات محصولات خود را به انجام برساند. این اقدامات، پتروشیمی نوری را به یکی از شرکت‌های پیشگام کشور در پیاده‌سازی هم‌زمان استانداردهای ارزیابی چرخه زندگی، پایش ردپای کربن و مدیریت ردپای آب تبدیل کرده است.

در ارزیابی چرخه حیات محصولات پتروشیمی نوری، در گام نخست حجم قابل توجهی از اطلاعات و داده‌ها شامل مشخصات فرآیندی، جریان‌های مواد و انرژی، جزئیات مربوط به دریافت خوراک و صادرات محصول از طریق خط لوله، کشتی و تانکر، و حتی اطلاعات مربوط به جابه‌جایی پرسنل با سرویس‌های تردد، جمع‌آوری و پس از آن با تأیید تمامی واحدهای مرتبط نهایی شد. در ادامه، فهرستی جامع از داده‌های انتشار آلاینده‌ها به هوا، منابع آبی، پسماندها و آلودگی‌های صوتی تهیه گردید و بر اساس آن، سیاهه موجودی چرخه حیات سیستم تولید در این شرکت شکل گرفت. این مرحله که مهم‌ترین بخش در فرآیند آنالیز چرخه حیات محسوب می‌شود، به دلیل نیاز به صرف زمان، انرژی و دقت بالا، یکی از چالش‌برانگیزترین مراحل پروژه بود؛ اما حاصل آن، ایجاد بانک اطلاعاتی دقیق و معتبر شد که پایه تمام تحلیل‌ها و برنامه‌ریزی‌های آتی در زمینه مدیریت پایدار و کاهش پیامدهای زیست‌محیطی را فراهم کرد. به واسطه این اقدامات، پتروشیمی نوری توانست گامی بلند در راستای انطباق با استانداردهای بین‌المللی، افزایش شفافیت عملکرد و تقویت جایگاه رقابتی خود در بازارهای جهانی بردارد.

حالا، پتروشیمی هنگام که در تولید آمونیاک و اوره سرآمد است و از پتروشیمی‌های مهم منطقه پارس جنوبی شناخته می‌شود، به اجرای پروژه «ارزیابی چرخه زندگی (LCA)، ردپای کربن و ردپای آب» روی آورده است. این شرکت با آغاز این پروژه، درصدد است تا گامی عملی برای مدیریت علمی اثرات زیست‌محیطی فعالیت‌های خود بردارد. این پروژه با هدف پایش ردپای کربن و ردپای آب طراحی شده و تمامی مراحل تولید، از مواد اولیه تا محصول نهایی را شامل می‌شود.

بر اساس استانداردهای بین‌المللی ISOسری ۱۴۰۰۰، این ارزیابی به پتروشیمی هنگام امکان می‌دهد تا با تحلیل دقیق جریان مواد و مصرف منابع، نقاط پرمصرف و پتانسیل‌های بهینه‌سازی را شناسایی کند. هنگام با استفاده از این داده‌ها، برنامه‌های عملیاتی برای کاهش اثرات محیطی و بهبود مصرف انرژی و آب تدوین خواهد کرد.

این اقدام، بخشی از حرکت مستمر پتروشیمی هنگام به سوی صنعتی پایدار و محیط‌زیست‌محور است. در سال‌های اخیر، پتروشیمی هنگام با اجرای پروژه‌های زیست‌محیطی، گام‌های مستحکم و علمی در مسیر توسعه پایدار برداشته است. پروژه LCA اکنون این مسیر را با ارائه داده‌های علمی و قابل استناد تقویت می‌کند و نشان می‌دهد که پتروشیمی هنگام در ارتباط با محیط زیست، به مدیریت مسئولانه و مبتنی بر شواهد اهمیت می‌دهد.

در پایان این نوشتار باید یادآوری کرد که امروز پارس جنوبی فقط قلب تولید و صادرات محصولات پتروشیمی ایران نیست؛ بلکه یکی از کانون‌های شکل‌گیری رویکردهای نوین مدیریت زیست‌محیطی در صنعت پتروشیمی است. شرکت‌هایی چون زاگرس، نوری و هنگام و… با اجرای پروژه‌های ارزیابی چرخه زندگی (LCA) و پایش ردپای کربن و آب، نه‌تنها در حال مطابقت دادن خود با استانداردهای بین‌المللی هستند، بلکه در پی ارائه تصویری تازه از صنعت پتروشیمی ایران در عرصه جهانی‌اند؛ تصویری که در آن، حجم تولید و کیفیت محصول در کنار مسئولیت‌پذیری زیست‌محیطی، ملاک اصلی موفقیت تلقی می‌شود.