استقرار حدود ۱۸ میلیون نفر در بافت فرسوده و سکونتگاه غیررسمی

بامداد جنوب: شتاب فزاینده مهاجرت به شهرها، چالش‌های تازه و عمیقی را برای کالبد و ساختار شهری ایران به همراه آورده است؛ از تمرکز جمعیت در بافت‌های فرسوده تا گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی، مسائلی که نه‌تنها سیمای شهر را دگرگون کرده‌اند بلکه کیفیت زیست، ایمنی و تاب‌آوری جوامع شهری را نیز به مخاطره انداخته‌اند. در این میان، برنامه‌ریزان و متولیان بخش مسکن با واقعیتی روبه‌رو هستند که نیازمند راهبردهای فوری، منابع مالی کارآمد و همکاری فراگیر میان نهادهای مختلف است.

رضا گلپایگانی، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران، در نشست خبری روز یکشنبه در جمع خبرنگاران با ارائه آماری نگران‌کننده اعلام کرد: «حدود ۱۸ میلیون نفر از جمعیت کشور در بافت‌های ناکارآمد شهری سکونت دارند؛ از این میزان، ۱۱ میلیون نفر در بافت‌های فرسوده و ۶.۸ میلیون نفر در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند.»

به گفته او، این مناطق علاوه بر ضعف زیرساختی و خدماتی، در معرض خطرات طبیعی متعددی نیز هستند: «بخش قابل‌توجهی از این پهنه‌ها بر روی گسل‌های فعال زلزله، زمین‌های رانشی، حاشیه رودخانه‌ها یا زیر خطوط انتقال فشار قوی برق قرار دارند که خطرات مضاعفی را متوجه ساکنان می‌کند.»

گلپایگانی با اشاره به نقش شرکت بازآفرینی شهری در همکاری با شهرداری‌ها و سایر دستگاه‌ها، توضیح داد که این شرکت در چهار حوزه اصلی فعالیت دارد: «بافت‌های فرسوده، سکونتگاه‌های غیررسمی، بافت‌های تاریخی و پهنه‌های در معرض خطر.»

او با انتقاد از ناکافی بودن تسهیلات نوسازی گفت: «در سال جاری ۲۸ هزار نفر از متقاضیان به بانک‌ها معرفی‌شده‌اند اما تنها ۴۶۰۰ نفر موفق به دریافت وام شده‌اند.» به‌زعم وی، تجربه سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۹۰ نشان می‌دهد که تخصیص منابع مالی کافی می‌تواند نوسازی را شتاب دهد: «در آن زمان، سالانه ۵۰ هزار میلیارد تومان تسهیلات به این بخش پرداخت می‌شد، اما امروز عمده منابع به پروژه‌های انبوه‌سازی و نهضت ملی مسکن اختصاص‌یافته است.»

با وجود این، معاون وزیر روند کلی نوسازی را «امیدوارکننده» توصیف کرد و از آغاز یک برنامه تازه خبر داد: «طرح کلید به کلید» که مقرر است ظرف دو ماه آینده آغاز شود. این طرح در برنامه هفتم توسعه گنجانده‌شده و هدف آن تهاتر واحدهای مسکونی یا املاک واقع در گذرها و اراضی موردنیاز شهری با واحدهای جدید است. وی افزود: «ظرفیت سالانه این طرح ۵ هزار واحد مسکونی است و آیین‌نامه اجرایی آن آماده و برای تصویب به دولت ارسال‌شده است.»

گلپایگانی همچنین به وضعیت ویژه تهران اشاره کرد: «در پایتخت ۳۴۰ هزار نفر، معادل جمعیت یک شهر متوسط، در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند.» به گفته او، وسعت سکونتگاه‌های غیررسمی در کشور به ۶۲ هزار هکتار می‌رسد، معادل ۶ تا ۷ درصد جمعیت؛ هرچند این رقم کمتر از میانگین جهانی ۱۵ درصد است، اما به دلیل تراکم و موقعیت خطرآفرین، اهمیت ویژه‌ای دارد.

کارشناسان شهری معتقدند توسعه بی‌رویه سکونتگاه‌های غیررسمی نتیجه مجموعه‌ای از عوامل است: کمبود مسکن مقرون‌به‌صرفه در شهرهای بزرگ، ضعف در مدیریت زمین، نبود الگوهای پایدار برای اشتغال محلی و مهاجرت‌های اقتصادی از مناطق روستایی. این روند نه‌تنها فشار مضاعفی بر زیرساخت‌های موجود وارد می‌کند، بلکه هزینه‌های شهرداری‌ها و دولت را برای تأمین خدمات عمومی افزایش می‌دهد.

در عین حال، بافت‌های فرسوده که اغلب در نقاط مرکزی شهرها قرار دارند، به دلیل فرسودگی سازه‌ای، کوچه‌های باریک، نبود فضاهای باز عمومی و استهلاک تأسیسات شهری، ظرفیت کمی در برابر حوادث دارند. تجربه زلزله‌های گذشته در کشور، خطر بالای تلفات انسانی در این مناطق را تأیید کرده است.

طرح‌هایی همچون «کلید به کلید» و اعطای وام‌های نوسازی، اگرچه گامی مهم به شمار می‌روند، اما برای اثرگذاری گسترده نیازمند هم‌افزایی با سایر سیاست‌ها هستند؛ از جمله اصلاح نظام توزیع زمین، جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، استفاده از الگوهای مشارکتی توسعه محله و ارتقای کیفیت خدمات عمومی.

علاوه بر این، حفظ و باز زنده‌سازی بافت‌های تاریخی درکنار نوسازی سازه‌ای، می‌تواند ضمن تقویت گردشگری، مشارکت اجتماعی ساکنان را افزایش دهد و مانع از تخلیه ناگهانی بافت شود.

در نهایت، باید اذعان کرد که معاون وزیر راه و شهرسازی تصویری روشن از ابعاد مسئله و نیازهای فوری ارائه می‌دهد: مدیریت هدفمند منابع مالی، هم‌افزایی نهادی و رویکردی فرابخشی برای ارتقای ایمنی، کیفیت زندگی و پایداری شهری.

در پایان یادآوری می‌شود که بافت تاریخی شهرهای ایران در مجموع ۳۲ هزار هکتار وسعت دارد اما سرعت نوسازی از سرعت زایش فرسودگی عقب‌تر است. در میان استان‌ها، بوشهر شرایط ویژه‌ای دارد؛ البته آمار به روزی از این مسئله در سال جاری اعلام نشده است با این حال ارجاع به آمارهای سال گذشته نیز می‌تواند مورد توجه واقع شود. بر اساس آنچه سلامت هدایتی دبیر مجمع کمیسیون‎‌های شهرسازی و معماری مراکز استان‌ها سال گذشته به رسانه‌های استان بوشهر اعلام کرده بود در مجموع بافت ناکارآمد شهری این استان در ۱۱ شهر به یک‌هزار و ۸۳۷ هکتار می‌رسد که به ترتیب در شهرهای بوشهر، برازجان، گناوه، خورموج، اهرم، کاکی، دیلم، دیر، چغادک، آبپخش و وحدتیه پراکنده شده است. همچنین ۷۷۰ هکتار سکونتگاه غیررسمی در این استان وجود دارد. فقط در شهر بوشهر، ۳۲۱ هکتار بافت فرسوده و ۴۴۱ هکتار سکونتگاه غیررسمی شناسایی‌شده که فرسودگی آن در حال گسترش است. بافت تاریخی بوشهر ۳۷ هکتار مساحت دارد و از منظر ارزش‌های فرهنگی و تاریخی با قدیمی‌ترین شهرهای کشور قابل قیاس است. با وجود این، اعتبارات توسعه‌ای تخصیص‌یافته پاسخگوی نیازهای گسترده آن نیست.