وداع با پدر نگارگری ایران

بامداد جنوب – الهام بهروزی

خالق «عصر عاشورا» به دیار جاودانه شتافت. خبر کوتاه بود اما اندوه‌بار. محمود فرشچیان فقط یک هنرمند نبود، او خالقی بود که اندیشه و باور را به مینیاتور و نگارگری گره زد و شاهکارهایی را آفرید که هر دیده‌ای را مجذوب و مسحور خودش می‌کند.

محمود فرشچیان چهارم بهمن ۱۳۰۸ در اصفهان به دنیا آمد. پدرش که نماینده فرش اصفهان بود، او را از همان کودکی به کارگاه نقاشی میرزاآقا امامی برد و همین استاد به استعداد فرشچیان در زمینه نقاشی پی برد. فرشچیان پس از آموزش نزدوی و اساتید دیگری نظیر عیسی بهادری و دانش‌آموختگی از مدرسه هنرهای زیبای اصفهان، برای گذراندن دوره هنرستان هنرهای زیبا به اروپا سفر کرد و چندین سال به مطالعه آثار هنرمندان غربی در موزه‌ها پرداخت. بنا بر گفته خودش، در اروپا نخستین کسی بود که با بسته‌ای از کتاب و قلم وارد موزه می‌شد و آخر از همه از موزه خارج می‌شد.

وی پس از بازگشت به ایران، فعالیت خود را در اداره‌کل هنرهای زیبای تهران آغاز کرد و به مدیریت اداره ملی هنرهای سنتی و تدریس در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران رسید. پس از انقلاب اسلامی، به ایالات متحده مهاجرت کرد و در نیوجرسی ساکن شد، اما ارتباطش با ایران و برگزاری نمایشگاه‌ها در داخل و خارج کشور ادامه داشت. بسیاری از آثارش به عنوان هدایای رسمی فرهنگی ایران به رهبران جهان اهدا شد و نمایشگاه‌هایی در شهرهایی چون پاریس، نیویورک، شیکاگو و توکیو برگزار کرد.

آثار محمود فرشچیان یکی از درخشان‌ترین بخش‌های تاریخ نگارگری ایرانی است؛ مجموعه‌ای از شاهکارهای مینیاتور که تلفیقی هنرمندانه از سنت و نوآوری را به نمایش می‌گذارد. این هنرمند بزرگ، آثاری خلق کرد که نه‌تنها در موزه‌ها و آستان‌های مقدس ایران، بلکه در مجموعه‌های خصوصی و موزه‌های معتبر جهان جای گرفته‌اند. از عصر عاشورا و ضامن آهو گرفته تا طراحی ضریح امام رضا (ع) و شاهنامه‌خوانی‌های مصور، هر اثر او دریچه‌ای تازه به زیبایی، عرفان و هویت ایرانی می‌گشاید.

محمود فرشچیان یکی از برجسته‌ترین نگارگران و نقاشان معاصر ایران بود که با خلق آثاری ماندگار، روح تازه‌ای در کالبد مینیاتور ایرانی دمید. او سبکی نو در نگارگری بنیان گذاشت که با حفظ اصالت‌های کلاسیک، از نوآوری‌های فنی و ترکیب‌بندی‌های مدرن نیز بهره می‌برد. آثار او، با مضامین شیعی، عرفانی و ملی، جایگاهی ویژه در هنر ایران و جهان یافته‌اند.

فرشچیان مکتبی شخصی در نگارگری ایرانی بنا نهاد که ترکیبی از سنت و نوآوری بود. در آثار او خطوط نرم و پرقدرت، فضاهای گرد و پویا، رنگ‌های مواج و ترکیب‌بندی‌های متحرک به چشم می‌خورد. مضامین آثارش از شعر فارسی، ادبیات عرفانی، قرآن کریم، متون مقدس مسیحیان و یهودیان الهام گرفته و هر اثر او تلفیقی از تخیل و معنویت است. امبرتو بالدینی، استاد تاریخ هنر ایتالیایی، او را «پدیده‌ای شگرف در نقاشی ایرانی» نامیده است. آثار محمود فرشچیان نمادی از شکوه نگارگری ایرانی و تلفیق سنت و نوآوری است. این هنرمند بزرگ، با بیش از صد اثر ماندگار، توانست مینیاتور ایرانی را در سطح جهانی معرفی کند.

مهم‌ترین آثاری مذهبی و عاشورایی فرشچیان در طول حیاتش پدید آورد عبارتند از: عصر عاشورا؛ شام غریبان؛ ضامن آهو؛ پناه (یتیم‌نوازی علی)؛ غدیر در جمع خبرنگاران گفت؛ ستایش. از دیگر آثار مهم این نگارگر شناخته‌شده می‎‌توان به کارهای عرفانی وی مثل  شمس و مولانا؛ پنجمین روز آفرینش؛ آسمان چهارم؛ طوفان نوح  و همچنین تصویرسازی‌های نفیس برای شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ و رباعیات خیام و بسیار آثار دیگر اشاره کرد که شرح آن‌ها در این مجال خارج از حوصله مخاطب است.

در این میان باید اشاره شود که یکی از زیباترین و نفیس‌ترین آثار محمود فرشچیان تابلوی ضامن آهو است که در موزه اختصاصی وی در معرض دید همگان قرار دارد. این اثر ارزشمند در ۱۳۵۸ خورشیدی خلق شده و تکنیک مورد استفاده در آن اکریلیک عنوان می‌شود و علاوه برداشتن ویژگی‌های کم‌نظیر ظاهری دارای محتوای معنوی و اعتقادی است به طوری که هر بیننده‌ای را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. در این اثر همه خطوط و نقوش تابلو و عناصر آن متوجه حضرت ثامن الحجج (ع) است که در سمت راست بالای تابلو در هاله‌ای از نور قرار دارد و با وجود اینکه نقاشان بزرگ، نور را در صورت قدسیان ترسیم می‌کنند. در این اثر علاوه بر صورت، نور در تمام بدن امام رضا (ع) ساری و جاری است. تمام منحنی‌های این تابلو به طرف امام هشتم (ع) ختم می‌شوند و پرسوناژ امام(ع) از لحاظ رنگ و فرم طوری قرار گرفته که در فراز بوده و باقی عناصر در فرود است و در چهره بچه آهوانی که به خدمت حضرت رسیده‌اند، حالتی از خوشحالی و اطمینان توام با احترام دیده می‎شود و این احترام به صورت زانو زدن در برابر امام(ع) تجلی می‌یابد. همچنین فرشچیان اثر دیگری با عنوان ضامن آهو ۲ در ۱۳۸۹ خورشیدی خلق کرده  و این اثر را همزمان با ولادت فرخنده امام رضا (ع) به موزه آستان قدس رضوی اهدا کرد.

تابلوی ضامن آهو، در ابعاد ۸۰ × ۱۰۰ سانتی‌متر بر روی مقوای بدون اسید با تکنیک اکریلیک و به سبک نگارگری خلق شده است. فرشچیان درباره تابلو ضامن آهو نیز این چنین گفته است: من این اثر را با ۱۴ تابلوی دیگر به آستان مقدس رضوی اهدا کردم. ماجرای این تابلو از این قرار است که شکارچی آهویی را دنبال می‌کند و آن آهو خودش را به پای حضرت رضا(ع) می‌اندازد. امام(ع) از شکارچی می‌خواهد آهو را رها کند و او جواب می‌دهد که این حیوان روزی او است. حضرت از او می‌خواهد آهو را رها کند تا او برای شیر دادن به بچه‌اش برود و بیاید. شکارچی هم می‌گوید اگر نیاید چه؟ امام(ع) هم اشاره می‌کند که شترش را به او خواهد داد. در ادامه آهو می‌رود و برمی‌گردد، شکارچی هم متنبه می‌شود و کمانش را می‌شکند و توبه می‌کند.

عصر عاشورا دیگر شاهکار ماندگار وی است. این تابلو، همچون روایت‌گری است که بدون اشاره مستقیم به حوادث گذشته با بازنمود آثار به‌جای مانده از آن، ما را از بروز رخدادی که منتج به ظهور این تصویر شده، آگاه می‌سازد. از این رو زمان اثر زمان حال است و ما منتظر اتفاقات اکنون. در تحلیل این تابلو آمده است: زنان و دختر کانی در خارج از کارزار نبرد و به دور از چشم نامحرمان، بر اسب بازگشته از میدان جنگ و بی‌سوار، می‌گریند. زینِ اسب فرو افتاده و یراق و افسار آن رها شده و کبوترانی تیرخورده بر روی زین افتاده‌اند. زنی ایستاده و بر دیواره‌ تن اسب تکیه داده و سر بر بدن او دست در بالای اسب حلقه زده و می‌گرید. این زن در مرکز دایره واقع است. زنی دیگر نشسته بر زمین، صورت اسب را در آغوش کشیده و کودکی سر بر شانه‌ زن تکیه داده است. دو کودک نیز یکی بر پای اسب و آن دیگری بر گردن اسب آویخته و زار می‌زنند. دو زن نیز سر در دامان هم بر کف زمین افتاده و ناله سرمی‌دهند.

نقاش اگر با این اثر و با کنار زدن پرده‌ها ما را به حریم خیمه‌گاه راه داده، اما به خود و ما اجازه نمی‌دهد تا چهره‌های غمگنانه و اشک‌آلود آنها را ببینیم. حفظ فاصله مشخص بیننده با شخصیت‌های تابلو نیز به همین دلیل است اما نتیجه‌ پوشیده ماندن این عمل مقدس (گریستن بر مظالم امام(ع)) یادآوری بر تقدس و عدم تظاهر بر گریه‌ای عابدانه‌است.

اما جالب آنکه نقاش، چنان ترکیبی را در ترسیم پیکره‌ زنان و دختران و چهره‌های نادیدنی آنها به کار برده که ناله‌های خاموششان،  با کمی توجه و سکوت  قابل شنیدن است. تنها دستان ظریف و نحیف کودکان و زنان است که از پیکره‌های پوشیده از چادرهای ارغوانی‌ رنگشان بیرون زده و به همین اشاره، عمق ستمدیدگی آنها را نمایان ساخته است. پیکره‌های زنان از شدت سنگینی بار مصیبت‌ِ حوادث ایام گذشته، تکیده‌اند و از درد فقدان امام(ع) و همرزمانش خمیده و شکسته‌اند. این فسردگی و تضرع در اندام اسب و چشمانش به خوبی نمایان است. همگان بر این مصیبت گریه می‌کنند. گریه‌ای که برای همه‌ پیروان امام(ع) به میراثی ماندگار بدل شده است.

عنصر دیگر حاضر و ناظر برحادثه، زمین است و روییدنی‌هایش. خشکی و فرسودگی آنها، مانع از همراهی‌شان با اهل‌بیت نشده است. ترسیم خطوط غالب اثر به شکل کمانه و قوس‌ در پیکره‌ زنان و دختران، اسب امام، زمین، علف‌ها و نخل ها، همگی سماعی دایره‌وار دارند بر محور واقعه، که امام(ع) است و غایب؛ اما به جایگزین او زینب(س) که در محور این دایره ایستاده.

ترکیب رنگ‌های تابلوی عصر عاشورا به تأسی از به کارگیری رنگ در نگارگری سنتی ایرانی از رنگ های ملایم و لطیفی استفاده کرده که هیچ ترکیب آزاردهنده‌ای را ایجاد نمی‌کند. حتی زمانی که به رنگ چادرهای زنان و دختران توجه می‌کنیم برخلاف معمول به جای رنگ سیاه از رنگ های ارغوانی (منسوب به رنگ معنوی) و خاکستری استفاده شده است. تنها به واسطه‌ چین‌های روی چادرها و سایه‌ روشن‌های ناچیز، کمی رنگ سیاه محسوس است.

بی‌کرانگی رنگ ها یعنی به کارگیری یک رنگ با تمامی طیف‌های رنگی آن در یک اثر، از ویژگی‌های اغلب آثار استاد فرشچیان است که در اینجا هم مورد توجه و هنرمندی ایشان قرار گرفته است. رنگ پیکره‌ انسان های حاضر در قاب، در تضاد و متمایز از دیگر اجزای اثر است. با این همه خطوط و حالات پیکره‌ آنها هماهنگی و سنخیت وافری را با دیگران ایجاد می‌کند.

نقاشی عصر عاشورا دگرگونی واقعیت است به دست حقیقت. شیوه‌ بیان هنرمندانه فرشچیان با توجه به جزئیات مصیبت، تغزلی مرثیه‌وار و شاعرانه‌ است که ایستادن و تامل کردن را سهل و ممتنع می‌کند. نه یارای ماندن و نگریستن داریم و نه یارای گذر و کم‌توجهی. شرمگینی مخاطب کمتر از شرمندگی اسب بازگشته از میدان جنگ نیست.

فرشچیان در طول دوران حیات هنری خود به افتخارات متعددی دست یافت که شامل مدال طلای جشنواره بین‌المللی هنر بلژیک (۱۳۳۷)؛ جایزه اول وزارت فرهنگ و هنر ایران (۱۳۵۲)؛ نشان درجه یک فرهنگ و هنر ایران (۱۳۷۲)؛ عنوان چهره ماندگار (۱۳۸۰)؛ جوایز بین‌المللی از ایتالیا، بلژیک و امریکا؛ تأسیس موزه محمود فرشچیان در کاخ سعدآباد (۱۳۸۰)؛ بنیان‌گذاری دانشگاه هنرهای اسلامی-ایرانی استاد فرشچیان (۱۳۹۷) و… می‌شوند.

استاد محمود فرشچیان سرانجام پس از تحمل مشکلات قلبی، صبح ۱۸ مرداد ۱۴۰۴ در ۹۵ سالگی در ایالات متحده درگذشت. خبر درگذشت او بازتاب گسترده‌ای در ایران و جهان داشت. آثارش امروز در موزه‌ها و مجموعه‌های معتبر جهانی نگهداری می‌شود و نام او در کنار بزرگان هنر ایران، جاودانه مانده است.