«ارغنون هامون»روایت انسانی زیستن آگاهانه

بامدادجنوب_الهام بهروزی

جوایز علمی و ادبی، تنها مناسبت‌های تشریفاتی برای تقدیر از دستاوردهای فردی به‌شمار نمی‌روند؛ بلکه در لایه‌های عمیق‌تر، بخشی از سازوکارهای فرهنگی برای بازتولید کیفیت، معنا و گفت‌وگو در جامعه محسوب می‌شوند. اهمیت این رویدادها را می‌توان در محورهای کلیدی نظیر کیفی‌سازی فضاهای فرهنگی و پژوهشی،  تحریک اندیشه‌پروری و تولید گفت‌وگو و گفتمان‌سازی و بازتعریف ارزش‌ها مورد واکاوی و بررسی قرار داد.

این سرفصل‌ها، به‌خوبی نقش نخبگان و پژوهشگران را در توسعه فرهنگی و فکری جامعه در ابعاد مختلف مورد بازنمایی قرار می‌دهد. یکی از جوایزی که در این میان نقش شگرفی را در تبیین جایگاه پژوهشگران و جامعه‌شناسان بازی می‌کند، جایزه ترویج علم ایران است که با انتخاب الگوهای برتر می‌کوشد اهمیت جامعه‌پژوهان و کاوندگان علمی را که با رویکردی بین‌رشته‌ای به بازنمایی و بازشناسی فرصت‌ها و تهدیدها و چالش‌های جامعه ایرانی در سطوح مختلف می‌پردازند، در گفتمان‌سازی و تقویت پایه‌های علمی مطالعات فرهنگی مورد تاکید قرار دهد.

اسماعیل حسام‌مقدم و مهدیه امیری‌دشتی، زوج پژوهشگر و جامعه‌شناس جنوبی از زمره این پژوهشگران جامعه‌پژوه هستند که با راه‌اندازی گروه انتشاراتی- مطبوعاتی- مطالعاتی «ارغنون هامون» که ذیل آن ماهنامه «نامه هامون»، فصلنامه «ارغنون هامون»، وبسایت «هامون ایران» و انتشارات «هامون نو» حیات یافت، در جامعه جنوب در سال‌های اخیر مطالعات هدفمند و عمیقی را در حوزه‌ زنان، کتابخوانی، محیط زیست، هوش مصنوعی، فلسفه، حقوق، کودکان و … در پروژه‌های مختلف با همکاری برخی از روزنامه‌نگاران، پژوهشگران و متخصصان جنوبی به سرانجام رساندند. این زوج به‌واسطه همین کارهای عمیق و مطالعات کارشناسی‌شده و ساختارمند موفق شدند که برگزیده جایزه ترویج علمی ایران در سال ۱۴۰۴ شوند.

مهدیه امیری‌دشتی که در این سال‌ها در کیفیت‌بخشی، غنی‌سازی و مطالعات بین‌رشته‌ای پروژه «ارغنون هامون» در کنار اسماعیل حسام‌مقدم (همسرش) نقش پررنگی را ایفا کرده است، در خصوص این جایزه به بامداد جنوب گفت: جایزه ترویج علم ایران (جایزه استاد فقید سیدمحمدامین قانعی‌راد؛ حوزه علم و جامعه)، امروز پس از گذشت بیش از دو دهه برگزاری موفق به یکی از معتبرترین و اثرگذارترین رویدادهای علمی کشور تبدیل شده است؛ رخدادی که از اوایل دهه ۱۳۷۰ با هدف گسترش فرهنگ علمی، ارتقای ارتباط میان پژوهشگران و جامعه و تجلیل از کوشش‌های فعالان عرصه آموزش و اطلاع‌رسانی علمی پایه‌گذاری شد. این جایزه به همت انجمن ترویج علم ایران و همراهی نهادهای علمی و رسانه‌ای، نه‌تنها نماد قدردانی از تلاش‌های علمی است، بلکه الگویی فرهنگی برای پیوند میان دانش و زندگی روزمره مردم محسوب می‌شود.

این روزنامه‌نگار و جامعه‌پژوه با بیان اینکه امسال «پروژه ارغنون؛ بازگشت به آینده» ما که ادامه پروژه «هامون» است، در جایزه ترویج علمی ایران برگزیده شده است، افزود: این پروژه‌ تبیین‌کننده دغدغه‌ها و فعالیت‌های دو دهه‌ای ما و همکارانمان در جامعه جنوب است که بر پایه گسترش گفتمان علمی، فرهنگ گفت‌وگو، تحلیل جامعه‌شناختی و ادراک مطالعات فرهنگی شکل گرفت و پیش رفت.

وی با تاکید بر اینکه به دست آوردن جایزه ترویج علمی ایران را یک دستاورد بزرگ می‌دانم، گفت: ما در همه این سال‌ها تلاش کردیم تا با انتشار اندیشه، گفت‌وگوی انتقادی و ایجاد پیوند میان علم و جامعه در ارتقای بینش اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران به طور عام و جامعه جنوب به طور خاص نقش‌آفرینی کنیم. ما در دوره جدید این پروژه با تشکیل آکادمی کتاب ارغنون در پی تقویت گفتمان مکتوب در جامعه پیرامونی در میان گروه‌های سنی مختلف به‌ویژه کودکان و نوجوانان هستیم، چون بر این باور هستیم که با کتاب می‌توانیم به نحو مطلوب‌تری جامعه را به سمت علم و آگاهی فرابخوانیم.

امیری‌دشتی سپس تاکید کرد: بیست‌وششمین دوره جایزه ترویج علمی ایران که با شعار معنادار «علم برای همه» برگزار می‌شود، بر گسترش محتوای دیجیتال، اجرای برنامه‌های علمی در مدارس و دانشگاه‌ها و حمایت از ایده‌های نوآورانه برای ترویج علم در میان گروه‌های کم‌دسترسی تمرکز دارد. این دوره، بازتاب مسیر پویایی است که طی سه دهه، جایزه ترویج علم پیموده؛ مسیری که علم را از محیط دانشگاه به میان مردم آورده و نسلی تازه از پژوهشگران و علاقه‌مندان را برای جامعه‌ای دانایی‌محور تربیت کرده است.

این بانوی روزنامه‌نگار که عضو پیوسته انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات و شورای مرکزی جمعیت زنان مسلمان نواندیش ایران است، سپس در خصوص پروژه «ارغنون هامون» توضیح داد: این پروژه از دل یک تجربه‌ طولانی، گاه خاموش و گاه پرهیاهو در زیست فرهنگی جنوب برخاست. در واقع ادامه‌ طبیعی پروژه‌ پیشین ما، «هامون؛ بازگشت به جامعه مدنی» بود. آن پروژه از سال ۱۳۹۱ تا همین الان، تلاشی برای فهم چگونگی زایش گفت‌وگو در جامعه‌ای بود که از نهادهای گفت‌وگویی تهی شده است؛ اما «ارغنون» کوششی بود برای بازآفرینی آینده؛ آینده‌ای که در پیوند با حافظه و تاریخ زیسته‌ ماست. ما به دنبال مدلی بودیم که در آن علم نه یک دستگاه انتزاعی و دانشگاهی، بلکه «روایت انسانی زیستن آگاهانه» باشد؛ نوعی علم مردم‌مدار که بتواند خودش را در کوچه، در زبان و در تجربه روزمره بازتاب دهد.

امیری‌دشتی یادآور شد: مسیر «ارغنون هامون» در واقع از یک تجربه مدنی و فرهنگی شروع شد که در قالب پروژه «هامون؛ بازگشت به جامعه مدنی» از حدود سال ۱۳۹۱ در جنوب ایران آغاز شده بود. سپس از سال ۱۴۰۱ با عنوان «پروژه ارغنون؛ بازگشت به آینده» وارد مرحله جدیدی شد. هدف اصلی این بود که علم، فرهنگ و جامعه محلی را در جنوب کشور به ویژه استان بوشهر و استان‌های پیرامونبه هم نزدیک کنیم؛ اینکه دانش صرفاً در قالب دانشگاه باقی نماند؛ بلکه بخشی از زیست روزمره، گفت‌وگوهای فرهنگی و کنش مدنی شود.

اسماعیل حسام‌مقدم هم که به همراه مهدیه امیری‌دشتی طراح و ایده‌پرداز پروژه مطالعاتی و فرهنگی «ارغنون هامون» است، در خصوص چگونگی شکل‌گیری این پروژه مهم به بامداد جنوب گفت: پانزده سال پیش، پس از پایان تحصیل در رشته مطالعات فرهنگی و علوم اجتماعی، مسیر زندگی من از پایتخت به جنوب برگشت؛ بازگشتی به زادگاهم دشتستان، برای تأمل دوباره در باب فرهنگ و جامعه این سرزمین. حاصل آن بازگشت، شکل‌گیری نهادی مدنی–فرهنگی با نام انجمن هامون ایران بود؛ الهام‌گرفته از نهادهایی چون «انجمن جامعه‌شناسی ایران» و «مؤسسه انسان‌شناسی و فرهنگ». این انجمن از پاییز ۱۳۹۱ فعالیت خود را آغاز کرد و به‌تدریج به شبکه‌ای از روابط اندیشگی میان کنشگران مدنی و فرهنگی در جنوب بدل شد؛ نهادی گفت‌وگومحور که تولید متن را قلب تپنده جامعه مدنی می‌دانست.

عضو هیات مدیره انجمن جامعه‌شناسی ایران- شعبه بوشهر در خصوص خاستگاه فکری انجمن هامون ایران توضیح داد: خاستگاه فکری «هامون» بر ایده «هویت چهل‌تکه» داریوش شایگان استوار بود؛ بر این مبنا که هویت ایرانیان در هزاره سوم آمیزه‌ای از ایرانیت، اسلامیت و مدرنیت است، و تنها با تعادل میان این سه می‌توان به بازسازی عقلانیت مفاهمه‌ای دست یافت. همین مفهوم، راه را برای تأسیس پنج نهاد زیرمجموعه شامل وبسایت «هامون ایران»، تارنمای جامعه مدنی جنوب؛ انتشارات «هامون نو»، مدرسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی؛ دوهفته‌نامه «آوای هامون»، نشریه عمومی جامعه مدنی؛ ماهنامه «نامه هامون»، مجله فرهنگ جنوب و فصلنامه «ارغنون هامون»، رساله بینارشته‌ای علوم انسانی جنوب هموار کرد.

به گفته وی، این نهادها بستری برای گفت‌وگو، تولید متن و پرداختن به پنج محور اصلی شدند که عبارتند از: مطالعات جامعه مدنی، فرهنگی و هنری، زنان و خانواده، محیط زیست و توسعه پایدار، و مطالعات بومی جنوب ایران. طی یک دهه، «هامون» توانست با خلق سرمایه نمادین، مجموعه‌ای از نشست‌های فرهنگی، کارگاه‌ها و انتشارات را سامان دهد و پیوندهایی با نهادهای ملی چون «انجمن جامعه‌شناسی ایران» و «مؤسسه انسان‌شناسی و فرهنگ» برقرار کند.

دبیر انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات استان بوشهر ادامه داد: از دل این تجربه، در پاییز ۱۴۰۱ پروژه‌ای تازه با عنوان «ارغنون؛ بازگشت به آینده» زاده شد؛ طرحی بازاندیشانه و واسازانه با هدف واکاوی نسبت میان فرهنگ، قدرت و جامعه در دوران پسا‌مهسا (زن، زندگی، آزادی). این پروژه بر محور مفاهیم مدرن چون نا‌جنبش اجتماعی، سیاست تفاوت، قدرت بی‌قدرتان و برساخت سوژه مجازی استوار است و در قالب مطالعات هویت، جنسیت، ترجمه، شهر، اقوام، دیاسپورا و پسااستعمارگرایی سامان می‌یابد.

حسام‌مقدم تاکید کرد: ذیل این ایده‌ پروژه‌های تخصصی شکل گرفت که شامل «هامون؛ بازگشت به جامعه مدنی» (از سال ۱۳۹۱ تاکنون)؛ «ارغنون؛ بازگشت به آینده» (از سال ۱۴۰۱ تاکنون)؛ «محیط زیست و توسعه پایدار» (از سال ۱۳۹۵ تاکنون)؛ «کتاب، اندیشه و سنت‌پژوهی» (از سال ۱۳۹۶ تاکنون)؛ «تاریخ از پایین؛ زنان و تاریخ روزمره» (از سال ۱۳۹۸ تاکنون)؛ «آکادمی کتاب ارغنون» (از سال ۱۴۰۲ تاکنون) و «هوش مصنوعی و انسان ایرانی» می‌شوند.

این جامعه‌شناس و روزنامه‌نگار جنوبی تاکید کرد: «ارغنون هامون» را می‌توان تداوم اندیشه‌ای دانست که از دل تجربه شامه‌دار جنوب برآمده؛ شکلی تازه از کنشگری فرهنگی که تلاش دارد مدنیت را از بطن زیست روزمره مردم جنوب بازبخواند و از رهگذر گفت‌وگو، نوشتن و تأمل، افق آینده را تصویر کند. این روایت پانزده‌ساله، نه صرفاً بیان مسیر یک انجمن، بلکه بازنمایی تلاشی است برای پیوند عقلانیت و اندیشه با خاک، زیست و فرهنگ جنوب ایران.

به گفته حسام‌مقدم، «پروژه ارغنون؛ بازگشت به آینده» در سال‌های آتی در زمینه‌ها و ساحت‌های فکری و اندیشگی که در ادامه می‌آیند، صورتبندی گفتمانی شده است که عبارتند از: مطالعات قومیت؛ اقوام، ملیت و نژاد؛ مطالعات جنسـیت؛ زنان، دختران و کودکان؛ مطالعات ترجمه؛ زبان، گفتمان، بازنویسی و بازآفرینی؛ مطالعات شهری؛ شهروندی، هویت و فضای شهری-روستایی؛ مطالعات گروه‌های خاص؛ توانجویان، سالمندان و بیماران خاص؛ مطالعات دیاسپورا؛ مهاجرین، چندگانگی فرهنگی وگفت‌وگوی فرهنگی و مطالعات پسااستعمارگرایی؛ هویت و برساخت سوژه، حاشیه و متن جهان.

این روزنامه‌نگار با اشاره به اینکه ترویج علم برای ما چیزی فراتر از انتقال دانسته‌هاست، افزود: ما علم را به مثابه‌ «رویداد فرهنگی» در نظر می‌گیریم؛ امری که باید در بستر فرهنگ و زیست بومی هر منطقه معنا یابد. در جنوب، علم اگر نتواند با نخلستان، دریا، گرما، زیست ساحلی و حافظه‌ جمعی مردم گفت‌وگو کند، بی‌جان خواهد بود. در پروژه ارغنون هامون تلاش کردیم علم را به زبان مردم ترجمه کنیم: از خلال کارگاه‌های عصرانه فرهنگی هامون، نوشته‌های مطبوعاتی هامون در هفته‌نامه‎های جنوب ایران، انتشارات هامون نو، فصلنامه ارغنون هامون، ماهنامه نامه هامون، وبسایت هامون ایران و حتی از دل روایت‌های روزمره.

حسام‌مقدم تاکید کرد: در واقع ترویج علم یعنی خلق زبان میانجی بین نظریه و زیست جهان؛ زبانی که بتواند هم‌زمان دقیق و شاعرانه، تحلیلی و انسانی باشد. به گمان من، ترویج علم در جنوب ایران ‌می‌تواند سه ویژگی مهم ارتباط با زندگی مردم؛ گفتمان باز و مشارکتی و بین‌رشته‌ای بودن و توجه به مسائل پیچیده را داشته باشد.