شب و چه پناهی بهتر از کتاب؟
۱۴۰۴-۰۵-۱۳
سید محمدرضا بلادی
بوشهر در آیینه تمبرها
5 بازدید
بوشهر، بندری که امروز شاید در نگاه بسیاری تنها بخشی از جغرافیای جنوب ایران باشد، در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به صحنه‌ای جهانی بدل شد؛ صحنه‌ای که میتوان با دنبال کردن بعضی تمبرها یا کارت‌پستال‌ها به آن پی برد. اگرچه تمبرها ظاهراً تنها قطعه کاغذهایی کوچک‌اند؛ اما همین قطعات کاغذ می‌توانند سرگذشت بوشهر را گاهی به شکلی روشن‌تر از بسیاری اسناد رسمی روایت کنند.
نخستین پرده این روایت در دهم دسامبر ۱۸۵۶ گشوده می‌شود؛ زمانی که نیروهای بریتانیا و سپاه کمپانی هند شرقی بوشهر را اشغال کردند و در همان‌جا نخستین پست صحرایی بریتانیا در خارج از هند را تأسیس کردند. سال‌ها بعد، دولت هند برای بزرگداشت این رخداد، تمبری منتشر کرد.
تمبر یادبود هند که در سال ۲۰۰۶ میلادی به‌مناسبت صد و پنجاهمین سال تأسیس پست صحرایی منتشر شد، یکی از جالب‌ترین نمونه‌هایی است که به تاریخ بوشهر پیوند می‌خورد. این تمبر تصویری از یک سرباز انگلیسی با یونیفورم سرخ را نشان می‌دهد که رو به نقشه‌ای از خلیج فارس ایستاده است؛ در این نقشه بوشهر به همان اندازه پررنگ شده که بمبئی و این خود نشان از اهمیت راهبردی این بندر در نگاه امپراتوری بریتانیا و سپاه هند شرقی داشته است. نکته مهم آن است که تاریخ درج‌شده بر روی تمبر، سال ۱۸۵۶ است؛ سالی که در دهم دسامبر آن، بوشهر به دست نیروهای انگلیسی اشغال شد و در پی آن دفتر پست صحرایی خارج از مرزهای هند در این شهر برپا شد.
چند سال بعد، در اول مه ۱۸۶۴، پست بوشهر همراه با پست مسقط به طور رسمی افتتاح شد. این دو، نخستین دفاتر پستی در خلیج فارس بودند و تا مدت‌ها رساندن نامه‌ها در بوشهر و روستاهای اطراف زیر نظر اداره پست هند انجام می‌شد. بوشهر از همان زمان به شاهراه ارتباطی بدل شد؛ جایی که خطوط تلگراف زیردریایی و خشکی از بمبئی و کراچی به آن می‌رسیدند و سپس یا از مسیر شیراز، اصفهان و تهران به سمت مسکو می‌رفتند یا از فاو به سوی بغداد و استانبول امتداد می‌یافتند. یک سفرنامه‌نویس در ۱۸۷۹ نوشت: «پیام‌ها از بوشهر به لندن با سرعت بسیار ارسال می‌شوند و هزینه آن نصف بمبئی است.»
با ورود به قرن بیستم، بوشهر بیش از پیش در شبکه جهانی جای گرفت. کشتی‌های خط هامبورگ امریکن، ماهی یک بار در این بندر پهلو می‌گرفتند و بسته‌های پستی از اروپا و هند در همین‌جا بیمه می‌شدند تا از طریق نمایندگان محلی به شهرهای جنوبی ایران برسند. در آستانه جنگ جهانی اول، بوشهر نه تنها یک بندر تجاری؛ بلکه دروازه امنیت پستی منطقه بود.
نزدیک به شصت سال بعد از جنگ اول، بوشهر بار دیگر در حافظه جهانی قرار گرفت. در اوت ۱۹۱۵، در جریان جنگ جهانی اول، نیروهای بریتانیا این بندر را اشغال کردند. در همین دوره بود که یکی از مشهورترین و کمیاب‌ترین تمبرهای تاریخ ایران منتشر شد: تمبرهای قاجاری با مهر سیاه‌رنگ «BUSHIRE Under British Occupation».
این تمبرها تنها طی چند هفته چاپ و مصرف شدند و به همین دلیل شمار آنها اندک باقی ماند. افزوده‌شدن این مهر یک تمبر عادی قاجاری را به سندی زنده از حضور و تجاوز سیاسی و نظامی بریتانیا به ایران بدل کرد؛ سندی که امروز از نایاب‌ترین مجموعه‌های فیلاتلیک «تمبرشناسی کلکسیونی» در جهان به‌شمار می‌آید. باید در نظر داشت که تاریخ ۱۹۱۴ روی تمبرها، تاریخ انتشار آنها است و زمانی که بوشهر در اوت ۱۹۱۵ اشغال شد، مهر «بوشهر تحت اشغال بریتانیا» بر آن افزوده شد.
یک کارت‌پستال که در سپتامبر ۱۹۱۵ از بوشهر به انگلستان فرستاده شد، نگاه معاصران این واقعه را نسبت به این تمبرها به خوبی نشان می‌دهد: نویسنده‌اش، رابرت آی. وات، خطاب به گیرنده نوشته بود که «مجموعه کامل این تمبرها» را گرد آورده است و این نشان می‌دهد همان زمان هم تمبرها به چشم سندی تاریخی و کلکسیونی دیده می‌شدند.
در همان سال‌ها ارزش مالی و کمیابی این تمبرها نیز در مطبوعات بریتانیا بازتاب یافته است. روزنامه The Sphere در ۱۳ مارس ۱۹۲۰ گزارشی منتشر کرد که بر اساس آن مجموعه تمبرهای موقت بوشهر در اوت و سپتامبر ۱۹۱۵، با ارزش اسمی حدود دو پوند و ده شیلینگ و شامل بیست ونه گونه مختلف، در بازار آزاد بین ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ پوند قیمت‌گذاری می‌شد. در میان این مجموعه، تمبرهای چاپ‌شده تاج‌گذاری ایران بیشترین توجه را جلب کرده بودند. از متداول‌ترین گونه آن تنها ۱۲۹ نمونه شناخته شده‌بود که هر یک به بهای ۳۰ پوند ارزش داشتند؛ در حالی‌که نایاب‌ترین آنها، تمبر دو شاهی، تنها هجده عدد منتشر شده بود و بهای آن به ۲۵۰ پوند می‌رسید. این ارقام نشان می‌دهد که ارزش کلکسیونی تمبرهای بوشهر از همان زمان رو به افزایش بوده و کمیابی آنها جایگاهی ممتاز در میان مجموعه‌داران جهانی برایشان رقم زده است.
اهمیت پست بوشهر در این سال‌ها با اسناد رسمی نیز تائید می‌شود. در گزارش‌های منتشرشده در مجله لندن گازت، نام افسران و کارمندان اداره پست نظامی بوشهر ذکر شده است: از کاپیتان کویلتر، دستیار مدیر خدمات پستی، ستوان ای. اس. کلی، رئیس پست پایگاه بوشهر، تا افسران هندی همچون سوبدار موتو کریشنا مودالیار و جمادار فقیر محمد که اداره پست صحرایی را بر عهده داشتند. چنین فهرستی نشان می‌دهد که بوشهر در جنگ جهانی اول پایگاهی سازمان‌یافته برای شبکه پست نظامی بریتانیا بود.
به این ترتیب، دو تمبر یکی یادآور جنگ سال ۱۸۵۶ و دیگری سند زنده اشغال بوشهر در سال ۱۹۱۵ میلادی، ستون‌های اصلی روایتی شدند که نشان می‌دهد بوشهر چگونه از میانه قرن نوزدهم تا آغاز قرن بیستم نقشی فراتر از یک بندر محلی ایفا کرد. این شهر به شاهراه تلگراف، دروازه پست و عرصه نبرد قدرت‌های جهانی بدل شد و تمبرها، این قطعات کوچک کاغذی، بهترین شاهدان این ماجرا، باقی مانده‌اند.