سنگ کلیه؛ بیماری خاموش جنوبی‌ها

بامداد جنوب – الهام علیزاده

سنگ کلیه یکی از بیماری‌های شایع در مناطق گرم و مرطوب کشور، از جمله استان بوشهر است. شرایط آب‌وهوایی خاص، سبک زندگی و حتی عوامل ژنتیکی دست به دست هم می‌دهند تا بوشهر جزو استان‌هایی باشد که میزان بروز این بیماری تا حدودی در آن بالاتر از میانگین کشور است. در همین زمینه در گفت‌وگویی با دکتر فرشاد ظهرابی، متخصص اورولوژی و استادیار دانشگاه علوم پزشکی بوشهر به بررسی دلایل تشکیل سنگ، روش‌های تشخیص و درمان، نقش رژیم غذایی و روش‌های پیشگیری پرداختیم.

آقای دکتر در شروع گفت‌وگو برای مخاطبان ما بفرمایید، سنگ کلیه چطور تشکیل می‌شود؟

برای توضیح نحوه تشکیل سنگ کلیه باید بگویم که چند تئوری علمی وجود دارد؛ اما شایع‌ترین آن «پدیده اشباع» است. پدیده اشباع یعنی تناسب بین مایعات و الکترولیت‌ها در بدن تغییر پیدا می‌کند و این تغییر باعث رسوب مواد معدنی و آلی در کلیه می‌شود. این رسوبات به تدریج شکل می‌گیرند و در اتاقک‌های کلیه که «کالیس» نام دارند، به صورت سنگ تجمع پیدا می‌کنند.

در بوشهر چه نوع سنگ‌هایی بیشتر تشکیل می‌شود و چه شغل‌هایی بیشتر در معرض خطر هستند؟ آیا ژنتیک یا سبک زندگی هم تأثیری دارد؟

به طور کلی شایع‌ترین نوع سنگ کلیه، سنگ «کلسیم اگزالات» است که در سراسر دنیا و ایران بیشترین شیوع را دارد. دومین نوع شایع، «سنگ اسید اوریکی» است. سنگ‌سازی ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی دارد. از نظر ژنتیکی، اگر فردی پدر، مادر یا برادرش سابقه ابتلا به سنگ کلیه داشته باشند، احتمال بروز آن در وی بیشتر می‌شود. عوامل محیطی نیز اهمیت زیادی دارند: در بوشهر به دلیل گرمای هوا و رطوبت بالا، مشاغلی که در فضای باز یا محیط‌های گرم فعالیت می‌کنند، مثل کارگران ساختمانی، صیادان، کارکنان اسکله و کارگاه‌های صنعتی، بیشتر دچار کم‌آبی و تعریق زیاد می‌شوند و این مسئله ریسک تشکیل سنگ را افزایش می‌دهد، به‌ویژه اگر مصرف آب کافی نداشته باشند.

چند نوع درمان در بوشهر برای سنگ کلیه وجود دارد؟

خوشبختانه تمامی روش‌های درمانی سنگ کلیه در بوشهر در دسترس است. بسته به اندازه و محل سنگ از روش‌های مختلف استفاده می‌کنیم: سنگ‌شکنی برون‌اندامی (ESWL) برای سنگ‌هایی که در کلیه هستند و اندازه مناسبی دارند و سنگ‌شکنی درون‌اندامی یا آندوسکوپی برای سنگ‌هایی که حرکت کرده و وارد حالب شده‌اند یا سنگ‌هایی که اندازه‌شان بیش از دو سانتیمتر است. ضمن اینکه یادآوری می‌شود هر دو روش تحت پوشش بیمه‌های درمانی هستند.

علائم شایع سنگ کلیه کدامند؟

اگر سنگ در کلیه باشد، ممکن است هیچ علامتی ایجاد نکند یا فقط باعث درد مبهم در ناحیه پهلو شود. این درد معمولاً با تغییر پوزیشن یا فعالیت تغییر نمی‌کند. در بسیاری از موارد افراد اصلاً متوجه وجود سنگ نمی‌شوند. ولی اگر سنگ از کلیه جدا شود و وارد «حالب» شود، درد ناگهانی و شدیدی ایجاد می‌کند که به «کولیک کلیوی» معروف است و از شدیدترین دردهایی است که یک بیمار می‌تواند تجربه کند.

چه علائم دیگری ممکن است وجود داشته باشد؟

علاوه بر درد، بیمار ممکن است دچار تهوع و استفراغ شود، خون در ادرار مشاهده کند یا با علائمی شبیه عفونت ادراری مثل تب و لرز مراجعه نماید. گاهی درد مبهم شکمی یا حتی عفونت‌های مکرر ادراری، تنها نشانه‌های وجود سنگ هستند.

چه آزمایش‌هایی برای تشخیص سنگ کلیه انجام می‌شود؟

در قدم اول سونوگرافی برای بررسی اندازه و محل سنگ انجام می‌دهیم. همچنین آزمایشی برای ارزیابی عملکرد کلیه انجام می‌شود. در صورت نیاز، اقدامات تکمیلی مانند سی‌تی‌اسکن (CT Scan) درخواست می‌شود که می‌تواند کوچک‌ترین سنگ‌ها را هم نشان دهد.

آیا راه‌هایی برای پیشگیری از بروز سنگ کلیه وجود دارد؟

بله پیشگیری امکان‌پذیر است. مهم‌ترین نکته افزایش مصرف مایعات است. توصیه ما این است که بیماران آن‌قدر آب بنوشند که حجم ادرار روزانه‌شان به حداقل دو لیتر برسد. در هوای گرم بوشهر این میزان باید حتی بیشتر باشد. کاهش مصرف نمک و پروتئین نیز بسیار مؤثر است. در برخی بیماران، اصلاح سبک زندگی و محیط کار نیز کمک‌کننده است.

رژیم غذایی چه نقشی در پیشگیری و درمان سنگ کلیه دارد؟ آیا مثلاً مصرف ماءالشعیر که در عموم مردم بهم توصیه می‌کنند واقعاً تأثیری دارد؟

رژیم غذایی یکی از مهم‌ترین روش‌های پیشگیری و در بعضی موارد درمان سنگ کلیه است. برای سنگ‌های کوچک، هر ماده‌ای که حجم ادرار را افزایش دهد مثل آب، هندوانه، یا مایعات مشابه می‌تواند به دفع سنگ کمک کند. کاهش مصرف نمک و کنترل میزان پروتئین حیوانی در رژیم غذایی توصیه می‌شود. در مورد ماءالشعیر، اگرچه ممکن است در افراد سالم با افزایش حجم ادرار به دفع سنگ‌های کوچک کمک کند، ولی مصرف آن نقشی در پیشگیری از بروز سنگ کلیه ندارد.

وقتی سنگ کلیه درمان می‌شود، آیا احتمال تشکیل دوباره آن وجود دارد؟

بله متأسفانه سنگ کلیه تمایل به عود دارد، به‌خصوص اگر علت زمینه‌ای آن اصلاح نشود. اگر فرد بعد از درمان، مصرف آب را کاهش دهد یا رژیم غذایی نامناسب داشته باشد، یا شرایط کاری و آب‌وهوایی‌اش همچنان باعث کم‌آبی بدن شود، احتمال تشکیل مجدد سنگ بسیار بالاست.

عوارض احتمالی سنگ کلیه چیست و چگونه بر سلامت کلیه‌ها تأثیر می‌گذارد؟

سنگ‌های بزرگ ممکن است سال‌ها بدون علامت باقی بمانند؛ اما به مرور بافت کلیه را تخریب یا باعث عفونت مزمن شوند. انسداد طولانی‌مدت جریان ادرار نیز می‌تواند عملکرد کلیه را مختل کند. همچنین، مصرف طولانی‌مدت مسکن‌ها برای کنترل درد، خود می‌تواند به بافت کلیه آسیب بزند.

سخن پایانی شما برای بیماران و عموم مردم چیست؟

با توجه به گرمای شدید و تعریق بالای ساکنان استان بوشهر، توصیه اکید ما این است که روزانه به اندازه کافی مایعات مصرف کنند تا حجم ادرارشان حداقل دو لیتر باشد. پیشگیری همیشه آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر از درمان است. اگر درد پهلو، تغییر رنگ ادرار یا علائم غیرعادی مشاهده کردید، مراجعه به پزشک را به تعویق نیندازید.