خرمای بوشهر موتور محرک اقتصاد غیرنفتی جنوب ایران

استان بوشهر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های کشاورزی در جنوب کشور، به واسطۀ اقلیم منحصربفرد و نوار ساحلی طولانی، ظرفیت‌های گسترده‌ای در تولید محصولات گرمسیری دارد. در میان این محصولات، خرما جایگاهی ممتاز را به خود اختصاص داده است. هم‌اکنون نخلستان‌های فراوان و تولید بالای خرما و موقعیت استراتژیک برای صادرات به بازارهای بین‌المللی، بوشهر را به یکی از مراکز اصلی تولید خرما در ایران تبدیل کرده است. با این حال، ارزش واقعی خرما زمانی آشکار می‌شود که از یک محصول خام کشاورزی به فرآورده‌های متنوع و استاندارد تبدیل شود. صنایع فرآوری و بسته‌بندی خرما در سال‌های اخیر در استان بوشهر رشد قابل‌توجهی داشته و به‌عنوان یکی از منابع توسعه اقتصاد غیرنفتی مورد توجه دولت، بخش خصوصی و فعالان اقتصادی قرار گرفته است.

بنا به گفته مسئولین جهاد کشاورزی، استان بوشهر دارای ۶ میلیون اصله نخل در سطح زیرکشت ۳۸ هزار هکتار است که سالانه نزدیک به ۲۰۰ هزار تُن خرما تولید می‌کنند و محصول خرمای آن‌ها روانه بازارهای داخلی و خارجی می‌شود. شهرستان‌های دشتستان، تنگستان و دشتی بیشترین سهم را در تولید خرما دارند و گونه‌های بومی و شناخته‌شده‌ای همچون کبکاب، زاهدی، شکر و خاصویی شهرت ملی و حتی جهانی یافته‌اند. خرمای کبکاب که عمدتاً در شهرستان دشتستان تولید می‌شود، یکی از پرتقاضاترین ارقام خرما در بازارهای داخلی و خارجی است. این محصول به دلیل شیرینی ملایم، بافت نرم و قابلیت نگهداری بالا، هم در بازار مصرف مستقیم و هم در صنایع فرآوری کاربرد دارد. با وجود این ظرفیت عظیم تولید، سهم کشاورزان از ارزش افزوده تولیدات خرمای خویش در مقایسه با پتانسیل واقعی همچنان پایین است. دلیل اصلی این موضوع، فروش بخش زیادی از محصول به‌صورت خام و فله‌ای است که فرصت‌های درآمدزایی و ایجاد ارزش افزوده را به شدت کاهش می‌دهد. تجربه نشان می‌دهد که محصولاتی مانند خرما تنها زمانی می‌توانند به موتور رشد اقتصادی تبدیل شوند که صنایع تبدیلی و زنجیره ارزش آن‌ها فعال شود. در بوشهر نیز این واقعیت به‌خوبی مشاهده می‌شود. فرآوری خرما با تولید محصولاتی مانند شیره، سرکه، قند مایع و شکلات خرمایی، می‌تواند تا سه برابر خرمای خام ارزش اقتصادی ایجاد کند. این فعالیت علاوه بر افزایش ارزش افزوده، زمینه اشتغال پایدار را نیز فراهم می‌آورد؛ به‌گونه‌ای که هر واحد فرآوری قادر است ده‌ها شغل مستقیم در تولید و صدها شغل غیرمستقیم در حوزه‌هایی چون حمل‌ونقل، بسته‌بندی و بازاریابی ایجاد کند.

همچنین، بسته‌بندی استاندارد و تنوع فرآورده‌ها، سهم صادرات غیرنفتی را افزایش داده و امکان حضور در بازارهای جدید را فراهم می‌کند. از سوی دیگر، با استفاده از خرماهای درجه دو و سه در صنایع تبدیلی، ضایعات کاهش یافته و این محصولات به فرآورده‌هایی با ارزش افزوده بالا تبدیل می‌شوند.

در سال‌های اخیر، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و حمایت‌های دولتی باعث شکل‌گیری و توسعه واحدهای فرآوری و بسته‌بندی خرما در استان شده است. این واحدها ظرفیت فرآوری ده‌ها هزار تُن خرما در سال را دارند. بسیاری از این واحدها موفق شده‌اند گواهینامه‌های بین‌المللی بهداشت و استاندارد صادرات را دریافت کنند. این امر، مسیر ورود خرمای فرآوری‌شده بوشهر به بازارهای کشورهای حوزه خلیج فارس، آسیای میانه و حتی اروپا را هموار کرده است. محصولات تولیدی این واحدها شامل: خرمای بسته‌بندی‌شده در اشکال متنوع، شیره خرما و سرکه خرما، قند مایع و شکر مایع خرما، فرآورده‌های شیرینی و شکلات بر پایه خرما، کنسانتره و پوره خرما و خوراک دام و کود آلی از ضایعات خرما است.

بنابراین خرما نه‌تنها یک محصول کشاورزی، بلکه یک محرک اجتماعی و اقتصادی در استان بوشهر است. هزاران خانوار معیشت خود را به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از طریق نخلستان‌ها تأمین می‌کنند. اشتغال در حوزه خرما از مراحل کاشت و داشت گرفته تا برداشت، فرآوری، بسته‌بندی، بازاریابی و صادرات را شامل می‌شود. بر اساس آمارهای محلی، بیش از ۴۰ هزار نفر در استان بوشهر به شکل مستقیم در زنجیره خرما فعالیت دارند. گسترش صنایع تبدیلی و بسته‌بندی می‌تواند این رقم را به‌طور چشمگیری افزایش دهد و به کاهش نرخ بیکاری در استان کمک کند.

نزدیکی به بنادر بزرگ تجاری و دسترسی آسان به بازارهای حوزه خلیج فارس، یک مزیت رقابتی مهم برای بوشهر محسوب می‌شود. کشورهای قطر، امارات، کویت، عمان و ترکیه از مهم‌ترین مقاصد صادراتی خرما و فرآورده‌های آن هستند. با این حال، هنوز بخش قابل توجهی از خرمای صادراتی استان به‌صورت خام صادر می‌شود. توسعه بسته‌بندی استاندارد و فرآورده‌های متنوع می‌تواند سهم استان از بازارهای جهانی را افزایش دهد. طبق برآورد کارشناسان، در صورت تکمیل زنجیره ارزش خرما، درآمد صادراتی این محصول در بوشهر می‌تواند تا دو برابر افزایش یابد.

با توجه به تحولات اقتصاد جهانی، صنعت خرما در بوشهر نه‌تنها ظرفیت تأمین بازار داخلی و منطقه‌ای، بلکه قابلیت ورود به بازارهای اروپا، شرق آسیا و آمریکای شمالی را دارد. مصرف‌کنندگان در این کشورها به محصولات ارگانیک، سالم و دارای بسته‌بندی استاندارد توجه ویژه‌ای نشان می‌دهند.

 آینده‌پژوهی این صنعت نشان می‌دهد که با مدیریت منابع آب، توسعه فناوری و توجه به برندسازی، خرما می‌تواند تا سال‌های آینده به یکی از پایه‌های اصلی صادرات غیرنفتی استان بوشهر و حتی کل کشور تبدیل شود. با وجود ظرفیت‌های گسترده، توسعه صنایع خرما در استان بوشهر با موانع و چالش‌هایی همراه است.

چالش‌هایی چون کمبود سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، استفاده از تجهیزات سنتی، مشکلات صادراتی و گمرکی، ضعف برندسازی و بازاریابی و تهدیدهای زیست‌محیطی ناشی از کمبود آب مواجه است. برای بهره‌برداری کامل از این ظرفیت‌ها، راهکارهایی مانند سرمایه‌گذاری در صنایع تبدیلی پیشرفته با فناوری‌های مدرن، ایجاد خوشه‌های صنعتی و پارک‌های تخصصی فرآوری و صادرات، برندسازی بین‌المللی خرمای کبکاب بوشهر و حضور در نمایشگاه‌های جهانی، ارائه حمایت‌ها و تسهیلات مالی دولتی به کشاورزان و سرمایه‌گذاران و بهبود مدیریت منابع آب با روش‌های آبیاری نوین پیشنهاد می‌شود تا ضمن ارتقای کیفیت و بهره‌وری، جایگاه این محصول در بازارهای داخلی و خارجی تقویت شود.

با توجه به آنچه بیان شد می‌توان نتیجه گرفت که خرما در استان بوشهر تنها یک محصول کشاورزی نیست بلکه یک مزیت اقتصادی است که می‌تواند نقش مهمی در تنوع‌بخشی به اقتصاد محلی و کاهش وابستگی به نفت ایفا کند. با توسعه صنایع فرآوری و بسته‌بندی، ایجاد برندهای معتبر و ورود به بازارهای جهانی، بوشهر قادر خواهد بود سهم خود از اقتصاد غیرنفتی کشور را به‌طور چشمگیری افزایش دهد.