تاریخچه یکی از کهن‌ترین بازی‌های فکری بشر

بامداد جنوب: روز جهانی شطرنج هر سال در ۲۰ ژوئیه (۲۰ July) برابر با ۲۹ تیرماه در تقویم شمسی برگزار می‌شود. این روز به پیشنهاد یونسکو و به مناسبت تأسیس فدراسیون بین‌المللی شطرنج (فیده) در سال ۱۹۲۴ به‌عنوان روز جهانی شطرنج انتخاب‌شده است و در بسیاری از کشورها، بهانه‌ای برای جشن، مسابقه و آموزش شطرنج در مدارس و باشگاه‌ها تلقی می‌شود.

 شطرنج، یکی از قدیمی‌ترین و ماندگارترین بازی‌های فکری و سرگرمی‌های بشری، با بیش از هزار و چهارصد سال تاریخ پرفرازونشیب، همچنان بر قله محبوبیت ایستاده و به‌عنوان نمادی از هوش، استراتژی و منطق شناخته می‌شود. این بازی تخته‌ای دونفره، با مهره‌هایی چون شاه، وزیر، رخ، فیل، اسب و سرباز، روی صفحه‌ای ۸×۸ و در زمین مسابقه‌ای با ۶۴ خانه به رنگ‌های روشن و تیره، اجرا می‌شود و هدف نهایی آن، مات کردن شاه حریف است؛ حالتی که در آن شاه حریف پس از کیش شدن هیچ راهی برای رفع خطر ندارد.

پیشینه و ریشه‌های شطرنج

تاریخ پیدایش شطرنج، به سده ششم میلادی و سرزمین هند می‌رسد. موجودیت شطرنج را به بازی‌ای به نام چاتورانگا (Chaturanga) نسبت می‌دهند؛ واژه‌ای سانسکریت به معنای «چهار بخش» که اشاره به چهار نوع نیروی نظامی باستانی هند دارد؛ یعنی پیاده‌نظام، سواره‌نظام، فیل و ارابه که به ترتیب در شطرنج امروزی معادل سرباز، اسب، فیل و رخ هستند. برخی مورخان بر این باورند که چاتورانگا در پاسخ به خواسته یکی از حکمرانان امپراتوری گوپتا برای طراحی بازی‌ای آموزنده جهت تربیت فرزندانش در امور نظامی، به وجود آمد.

ورود شطرنج به ایران و گسترش جهان‌گیر

همان‌گونه که در شاهنامه فردوسی آمده است، ایرانیان برای نخستین بار در دوران ساسانیان و از طریق تعامل با هند با شطرنج آشنا شدند. نسخه ایرانی‌شده بازی نخست «چَطرَنگ» نام گرفت و به مرور تحت تأثیر زبان و فرهنگ ایران، تغییر یافته و پس از ورود اعراب به ایران، این واژه به «شطرنج» تبدیل شد. واژه «شاه مات» نیز که امروز در سراسر جهان رایج است، ریشه‌ای فارسی داشته و از تأثیرگذاری فرهنگ ایرانی بر شطرنج حکایت دارد.

کهن‌ترین سند ایرانی راجع به شطرنج، در کتاب کارنامه اردشیر بابکان آمده است؛ جایی که نه‌تنها نام شطرنج (با صورت قدیمی‌تر چترنگ) ذکر شده، بلکه بازی به‌عنوان نشانه‌ای از هوش و فرزانگی اردشیر ساسانی معرفی می‌شود.

شطرنج در حکومت عباسیان و تمدن اسلامی

با فتوحات مسلمانان و آغاز حکومت عباسیان در قرون نخستین هجری، شطرنج در میان نخبگان و اشراف جایگاهی ویژه یافت و به‌عنوان یکی از تفریحات محبوب عباسیان و خاندان‌های سرشناس درآمد. در این دوران، نوابغی همچون ابونعم، جابر کوفی، العدلی، الرازی و ابوبکر صولی به عنوان شطرنج‌بازان بزرگ تاریخ اسلامی معرفی می‌شوند. در واقع، عبور شطرنج از مرزهای ایران به جهان اسلام و سپس اروپا، ضامن بقای این بازی در تاریخ بود. قوانین و شیوه‌های نوین شطرنج نیز به مرور در همین دوران و توسط همین نام‌آوران تدوین و تکمیل شد.

ورود شطرنج به اروپا

شطرنج طی قرون وسطی، ابتدا از راه حکومت عباسیان به اندلس (اسپانیا) و بیزانس (روم شرقی) و پس از آن به سایر نقاط اروپا نفوذ پیدا کرد. مدت‌ها شطرنج فقط در میان اشراف‌زادگان، شاهزادگان و طبقات بالای جامعه رایج بود؛ اما به مرور با ساده‌تر شدن قوانین و افزایش جذابیت بازی، شطرنج در سراسر اروپا رواج یافت. حدود سال ۱۰۰۰ میلادی، شطرنج به‌صورت گسترده‌ای در سراسر قاره بازی می‌شد و از طریق وایکینگ‌ها و اسلاوهای شرقی به انگلستان، ایسلند و روسیه نیز رسید. قوانین شطرنج به‌تدریج تغییر کرد و در دوره رنسانس و با انتشار کتاب‌های فرهنگ و علم، به سمت نسخه مدرن پیش رفت.

شطرنج نوین، جهانی و رقابتی

قرن نوزدهم آغاز رقابت‌های جهانی شطرنج بود. اولین دوره مسابقات جهانی در لندن (۱۸۵۱) برگزار شد و نخستین قهرمان رسمی جهان، ویلهلم اشتاینیتس، در سال ۱۸۸۶ معرفی شد. ابتکار تشکیل فدراسیون بین‌المللی شطرنج (فیده) در سال ۱۹۲۴ نقطه عطف بزرگی در تاریخ این ورزش محسوب می‌شود. پس از جنگ جهانی دوم، فیده برگزارکننده اصلی رقابت‌های قهرمانی شطرنج جهان شد و با افزایش اعضا، امروز ۱۷۰ فدراسیون ملی عضو آن هستند. و همان طور که اشاره شد هر ساله ۲۰ جولای برابر با ۲۹ تیرماه، به مناسبت تأسیس فیده، به عنوان روز جهانی شطرنج در سراسر جهان گرامی داشته می‌شود.

درجات، عناوین و قهرمانی‌ها

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد شطرنج حرفه‌ای، اعطای عناوین بین‌المللی چون استاد (Master)، استاد بین‌المللی (IM) و استاد بزرگ (GM) است. مقام استاد بزرگ، معتبرترین عنوان در شطرنج پس از قهرمانی جهان است و نخستین بار توسط نیکلای دوم، تزار روسیه، ایجاد شد. جالب است که هم زنان و هم مردان امکان دستیابی به درجه‌های استادی و قهرمانی جهان را دارند. فیده عناوین مخصوصی نیز برای شطرنج‌بازان زن و برای رده‌های سنی متفاوت در نظر گرفته و حتی برای طراحان و حل‌کنندگان مسائل شطرنج نیز مقام‌هایی همچون استاد بزرگ در نظر گرفته است.

انواع شطرنج: سنتی، سریع و مدرن

امروزه شطرنج به گونه‌های مختلف برگزار می‌شود. علاوه بر شطرنج استاندارد (کلاسیک)، مسابقاتی با محدودیت زمانی کمتر مانند شطرنج سریع (Rapid) و برق‌آسا (Blitz) وجود دارد. علاوه بر این، شطرنج آرماگدون، بولت، شطرنج سیامی و شطرنج ۹۶۰ نیز طرفداران فراوانی دارند و با قوانین متفاوت، به جذابیت و تنوع این ورزش افزوده‌اند.

کشورهای برتر در شطرنج جهان

طبق آخرین آمارها، سه کشور روسیه، ایالات‌متحده آمریکا و چین بیشترین شطرنج‌باز حرفه‌ای و قهرمان را دارند. روسیه را باید مهد شطرنج جهان دانست: این کشور دارای بیش از ۲۵۵ استاد بزرگ شطرنج و ۲۶۲۱ عنوان جهانی است؛ همچنین بیش از دو هزار شطرنج‌باز فعال و ثبت‌شده دارد که شطرنج را نه‌تنها یک بازی، بلکه یک فرهنگ ملی می‌دانند.

شطرنج را امروزه نه‌تنها یک بازی، بلکه یک ابزار آموزشی، یک ورزش فکری و حتی یکی از بسترهای رقابت بین‌المللی می‌دانند؛ میراثی که از شرق هندوستان آغاز شد و با گذر از ایران، حکومت عباسیان، روم شرقی و اروپا، به سراسر جهان رسید و امروز میلیون‌ها انسان از هر جنس، نژاد و ملیت را به اندیشیدن، رقابت و دوستی فرامی‌خواند. شطرنج، همان‌طور که در طول تاریخ دستخوش دگرگونی‌ها بوده، همچنان پویا و روزآمد باقی‌مانده و سطرهای جدیدی بر دفتر تاریخ فرهنگی و ورزشی بشر می‌افزاید.