تحول هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای ایرانی ؛ افق روشن یا چالشی بزرگ؟

هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) دیگر تنها یک واژه تخصصی در مقالات علمی یا فیلم‌های تخیلی نیست. این فناوری حالا به یکی از موتورهای محرک توسعه اقتصادی و صنعتی در جهان تبدیل‌شده و ایران نیز از این موج جهانی بی‌نصیب نمانده است. از خطوط تولید کارخانه‌های صنعتی گرفته تا پلتفرم‌های دیجیتال و استارتاپ‌های خدماتی، AI در حال تغییر چهره کسب‌وکارهاست؛ اما این تحول چه پیامدهایی برای اقتصاد ایران دارد؟ آیا هوش مصنوعی فرصت‌های جدیدی برای رشد اقتصادی ایجاد می‌کند یا تهدیدی است برای نیروی کار و صنایع سنتی؟ مطالعه‌ای در دانشگاه شیراز (۱۳۹۹) نشان می‌دهد که بین میزان استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی و رشد بهره‌وری کل عوامل تولید (TFP) در صنایع کشور، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. در این پژوهش، داده‌های ۱۰ بخش صنعتی ایران طی سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۹۹ تحلیل شد و مشخص شد که سرمایه‌گذاری در AI حتی با تأخیر زمانی نیز تأثیر افزاینده بر ارزش‌افزوده ایجاد می‌کند. همچنین گزارش موسسه مطالعات بهره‌وری ایران تأکید می‌کند که صنایعی که از نیروی انسانی ماهرتر بهره می‌برند، بیشترین بهره را از هوش مصنوعی خواهند برد. این موضوع اهمیت سرمایه انسانی و آموزش هدفمند را دوچندان می‌کند.

 نکته دیگر اینکه، هوش مصنوعی به‌ویژه در بخش بازاریابی دیجیتال و خدمات مشتریان نقش‌آفرینی قابل‌توجهی دارد. کسب‌وکارهایی که از ابزارهای هوشمند مانند تحلیل احساسات، پاسخ‌گوی هوشمند (Chatbot) و سیستم‌های CRM مبتنی بر AI استفاده کرده‌اند، رشد چشمگیری را در شاخص‌های کلیدی خود تجربه کرده‌اند: افزایش رضایت مشتری تا ۸۰٪، افزایش فروش تا ۷۵٪، افزایش نرخ نگهداری مشتری تا ۶۹٪. گفتنی است، این آمارها از یک پژوهش میدانی در میان ۱۲۰ شرکت خدماتی ایران استخراج‌شده‌اند.

اما مهم‌ترین دغدغه در خصوص هوش مصنوعی تأثیر آن بر نیروی کار و منابع انسانی است. درحالی‌که برخی نگران جایگزینی شغل‌ها با ربات‌ها هستند، واقعیت پیچیده‌تر است. AI در برخی بخش‌ها می‌تواند مشاغل سنتی را حذف کند، اما هم‌زمان مشاغل جدیدی در حوزه‌هایی مانند تحلیل داده، طراحی الگوریتم، مهندسی سیستم‌های هوشمند و اخلاق هوش مصنوعی ایجاد می‌شود. بر اساس گزارش پایگاه تحلیل داده یاینار (Yainar)، حدود ۴۵٪ از شغل‌های موجود در ایران در معرض تحول یا حذف هستند، اما در مقابل حداقل ۳۰٪ فرصت‌های شغلی جدید ایجاد خواهند شد – البته به‌شرط آموزش مناسب و بازآموزی نیروی کار؛ اما به‌واقع چالش‌های اجرایی و زیرساختی بهره‌گیری از هوش مصنوعی در کشور چیست؟ مسیر پیاده‌سازی هوش مصنوعی در ایران، چالش‌های خاص خود را دارد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: نبود زیرساخت پردازشی مناسب (سرورهای پرقدرت، مراکز داده، اینترنت پایدار)، کمبود داده‌های باکیفیت و قابل‌تحلیل، نبود چارچوب‌های قانونی شفاف درباره حریم خصوصی و امنیت داده‌ها، ضعف مهارت‌های دیجیتال در میان مدیران سنتی، هزینه بالای پیاده‌سازی برای شرکت‌های کوچک و متوسط؛ اما در این رهگذر توجه به فرصت‌های راهبردی این پدیده برای اقتصاد ایران اهمیت ویژه‌ای دارد.

 مهم‌ترین فرصت‌های پیش روی اقتصاد ایران از رهگذر توسعه هوش مصنوعی را به‌اختصار می‌توان این‌گونه برشمرد؛ افزایش بهره‌وری در صنایع تولیدی، افزایش دقت پیش‌بینی تقاضا و قیمت بازار، افزایش بهره‌وری در ارائه خدمات هوشمند در بیمه، بانک و تجارت الکترونیک، خلق مدل‌های کسب‌وکار جدید و نوآورانه، کاهش اتکای نیروی انسانی در فرآیندهای تکراری و هزینه‌بر؛ اما شاید جذاب‌ترین موضوع توجه به این پدیده از منظر آینده‌پژوهی باشد. در پژوهشی آینده‌پژوهانه توسط دانشگاه علامه طباطبایی که در سال ۱۴۰۲ منتشرشده، چهار سناریو برای مسیر توسعه هوش مصنوعی در ایران تا سال ۱۴۱۵ مطرح‌شده است: ۱. سناریوی خلأ AI: رشد پراکنده، بدون زیرساخت و بدون برنامه ۲. سناریوی رنسانس AI: رشد پرشتاب و سیاست‌گذاری هماهنگ ۳. سناریوی سراب AI: سیاست‌گذاری سطحی، اما بدون نتیجه واقعی ۴. سناریوی معاملات AI: رشد نابرابر به نفع انحصارگرایان دیجیتال که تحقق هرکدام از این سناریوها، بستگی به تصمیمات امروز سیاست‌گذاران و مدیران ارشد کشور دارد. در این میان توجه به اصلی‌ترین پیشنهادات راهبردی که بر آن نوعی اجماع نیز وجود دارد خالی از لطف نیست.

این پیشنهادها عبارت‌اند از؛ ایجاد مشوق‌های مالی و مالیاتی برای شرکت‌هایی که از AI استفاده می‌کنند، راه‌اندازی مراکز داده‌ای امن در سطح ملی و منطقه‌ای، تدوین مقررات ملی درباره حقوق داده‌ها و اخلاق در AI، توسعه دوره‌های آموزشی ویژه مدیران ارشد و کارمندان عملیاتی، حمایت از صادرات خدمات هوشمند ایرانی به کشورهای منطقه. فراموش نکنیم که هوش مصنوعی، فرصتی است که تنها یک‌بار در هر نسل رخ می‌دهد. کشورهایی که بتوانند از این فرصت برای بازآفرینی اقتصاد خود استفاده کنند، در آینده جزو بازیگران اصلی اقتصاد جهانی خواهند بود. ایران نیز اگرچه با چالش‌هایی مواجه است، اما با برخورد راهبردی، سرمایه‌گذاری در نیروی انسانی و توسعه زیرساخت‌ها، می‌تواند از مزایای این تحول بهره‌مند شوند.